همشهری آنلاین- بهاره خسروی : هر چند ورزش کردن و توانایی آنها برای اهداف نظامی و جنگی بود و میدان جنگ جایی برای رحم و بخشش و عطوفت و مهربانی نیست، اما رعایت آیین‌های اخلاقی و متعهد بودن به مسئولیت‌های اجتماعی بخش مهم آیین نامه آنها بود. با «علیرضا زمانی»، تهران شناس، درباره مرام و مسلک پهلوانی و جایگاه اجتماعی پهلوانان در ادوار مختلف تاریخی گفت وگو کردیم.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
-
از چه دوره‌ای در تاریخ ایران عیاران و پهلوانان پا به عرصه اجتماعی گذاشتند؟
آیین عیاری و پهلوانی در واقع در فرهنگ ایران باستان ریشه دارد و به پیش از اسلام می‌رسد. البته ماجرای عیاران و پهلوانان دو مقوله کاملا جدا از یکدیگرند. حضور عیاران تقریبا از قرن دوم و سوم با مقابله علیه نابرابری اجتماعی پررنگ شد. این افراد با راهزنی و توزیع اموال بین تهیدستان می‌خواستند حقوق اجتماعی مظلومان را از ظالمان، خاصه حاکمان بگیرند. الگوی آنها در ستیزه و مبارزه بیشتر رسم جوانمردی و فنون رزم پهلوانی بود. پهلوانان در واقع انسان‌های کاملی بودند که علاوه بر قدرت بدنی، اندیشه و خلق و خوی نیکو نیز داشتند. آنها با تمرینات بدنی و فراگیری اصول اخلاقی و التزامات عملی، جسم و روحشان را برای پیکار با بدی، حق‌کشی و زورگویی و حمایت از فرودستان آماده می کردند.
-
این افراد معمولا چه قشری از جامعه بودند و چه ویژگی‌هایی داشتند؟
عیاران معمولا کسانی بودند که جزء دسته «فتیان» هم قرار می‌گرفتند. این افراد از کاسبان، پیشه‌وران و اصناف مختلفی بودند که هر کدام تشکیلات و فتوت‌نامه‌هایی داشتند که به آن متعهد بودند. برای مثال، در بعضی از همین مرامنامهها بندهایی مانند آزادی، یتیم پروری، امانتداری، خلق خوش و سایر خصایل نیک دیده می‌شد. ملاک بیشتر این مرامنامهها اخلاق بود و در بیشتر آنها ٤٠ صفت خوب را که یک پهلوان باید به آنها پایبند باشد و ٤٠ صفت را برای دوری پهلوانان از بدی می‌شمردند. همه جوانمردان برای رسیدن به این ایده‌آل مطلوب باید تلاش می کردند.
-
محل تجمع این افراد کجا بود و چطور زورخانه‌ها شکل گرفتند؟
این افراد ابتدا در مکان‌هایی شبیه خانقاه به عنوان بیت و لنگرگاه دور هم جمع می‌شدند که بعدها به‌مرور در دوره صفویان به «زورخانه» مشهور شدند. این زورخانه‌ها گود بود و مکانی برای انجام ورزش‌های باستانی در وسط آن قرار داشت و دور تا دور آن جایی برای نشستن و تماشای افراد بود.
-
جایگاه و مناسبات اجتماعی پهلوانان در ادوار مختلف تاریخی چگونه بوده است؟
پایگاه اقتصادی سازمان‌های متشکل یا متفرق عیاران را، بنا بر پژوهش های «غلامرضا انصافپور»، جوامع صنفی پیشه‌وران به طور کلی و کاسبان به طور جزئی به وجود می‌آوردند. ولی توده اصلی و هیئت فعاله آن سازمان‌ها را که تکیه‌گاه اجتماعی اصناف شهری بود، مردم زحمتکش مزدبگیر (کارگرها)، ناطورها (نگهبانان باغ و کشتزارها)، سقاها، حمال‌ها، هیزم‌شکن‌ها، سهل‌کش (کسانی که سبد میوه بر سر حمل می‌کردند)، قاطرچی‌ها، شاطرها، ناوه‌کش‌ها (کارگران ساختمانی گلکش با ناوه)، پیله‌ورها (فروشندگان کم‌مایه دوره‌گرد) و مزدوران کارهای موقتی و به ویژه خیل بیکارها تشکیل می‌دادند.
پس صورت‌بندی اجتماعی سازمان‌های متشکل یا متفرق عیاران به این شرح می‌توانست باشد :
١. پیشه وران که نقش تعیین‌کننده اقتصادی داشتند.
٢. مردمان مزدبگیر، زحمتکشان شهری و خیل بیکاران که نیروی فعاله را در پیش بردن جنبش‌ها و ایجاد حوادث به وجود می آوردند.
٣. عرفا و صوفیان، که اندیشمندان این طبقه بودند و با القای احساسات و عواطف انسانی مانند : ایثار، فداکاری، فنای فی‌الله شدن و به طور کلی آیین جوانمردی، مردم را برای مبارزه آماده و تشجیع می کردند.
پس، پهلوانان در دوره صفویان بیشتر پیشه‌ور و اصناف بودند و البته عرفا و صوفیان در کنار کهنه‌سوارها حضور داشتند که نقش رهبر فکری را داشتند و بیشتر در بعد آموزش اخلاقی به استادان کمک می کردند. اما در دوره «قاجار» ماجرا کمی تغییر کرد. در این دوره به‌جای مردم کوچه و بازار، پای رجال، اعیان و اشراف و خان‌ها و... هم به زورخانه باز شد. برای مثال، پهلوان «اکبر خراسانی» از پهلوانان مشهور تهران که بانی باز شدن پای خان‌ها و شاهزاده‌ها به زورخانه‌ها شد، مورد اعتراض بسیاری از پیشکسوتان و کهنه‌سوارهای زورخانه قرار گرفت و حتی این ضرب المثل هم میانشان باب شد که پهلوان اکبر پای شاهزاده‌ها را به زورخانه باز کرد.
-
آیا ساختار و تشکل پهلوانی و زورخانه‌های هم متاثر از این رخداد شد؟
بله. تغییر و تقسیم بندی فعالیت زورخانه‌ها در دوره قاجار اتفاق افتاد. برای مثال، کشتی‌گیرهایی بودند که برای رسیدن به بازوبند پهلوانی به زورخانه‌ها می‌رفتند. عده دیگری هم در واقع زورگران بودند و بیشتر تکیه بر قدرت بدنی‌شان داشتند، به زورخانه می رفتند تا زور بازوی بیشتری پیدا کنند و در زمان اجرای حرکات نمایشی مانند پاره کردن سینی آهنی یا زنجیر یا خرد کردن سنگ، قدرت بیشتری داشته باشند. دسته بعدی شیرین‌کارها بودند که در زورخانه عملیات پرتاب میل و نمایش‌هایی را با چرخیدن انجام می دادند و مدنظرشان این بود که در حوزه نمایش بتوانند چیزی برای عرضه داشته باشند. دیگر سادات بودند که بسیار مورد احترام مردم بودند. لوطی‌ها از مهم‌ترین دسته‌های حاضر در زورخانه‌ها محسوب می شدند.
در دوره قاجار علاوه بر زورخانه‌های عمومی که در زیر بازارچه‌ها و گذرها وجود داشت و با توجه اینکه پای رجال و شاهزاده‌ها به آن باز شده بود، اتفاق دیگری افتاد بر این مبنا که رجال، زورخانه‌هایی در منازل خود راه‌اندازی کردند. به اینها «زورخانه سرخانه» می گفتند. سرخانه مکان کوچکی در خانه بوده که در واقع به عنوان زورخانه خصوصی استفاده می‌شده و پس از آنکه یکی از ورزشکاران را به عنوان استاد انتخاب می کردند، در آنجا، تمرین و مراسم نمایشی زورخانه‌ای اجرا می شد. برای مثال، پهلوان «یدالله کچل»، استاد زورخانه سرخانه «عزالسطان» و «میرزا ابوالقاسمخان قمی» استاد زورخانه «ناصرالدین شاه» بود.
نظر شما