به راستی کدامیک از ما با این همه حساسیت، از وضعیت کنونی آن اطلاع داریم؟ از زیبایی کف این دریای گهر بار، ازصدف‌ها، مرجان‌ها، ماهی‌ها، دلفین‌ها، کوسه‌ها، لاکپشت‌ها و... با خبریم؟ آیا می‌شود بدون شناخت عشق ورزید و از نام آن دفاع کرد؟ کنوانسیون منطقه‌ای کویت در زمینه حمایت و توسعه محیط زیست دریایی و نواحی ساحلی خلیج فارس فعالیت می‌کند.
ایران از سال 1358 عضو رسمی این کنوانسیون است، هدف این کنوانسیون الزام دول متعاهد به همکاری در حفظ محیط زیست دریایی منطقه و کنترل هر گونه اقدامی است که اثر نامطلوب در کیفیت محیط زیست دریا و منابع زنده آن و سلامت انسان می‌گذارد، سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریایی (ROPME)که مقر دائمی آن در کویت است براساس این کنوانسیون تاسیس شد.
دکتر حسن محمدی سال‌هاست با سمت هماهنگ‌کننده دائمی در این کنوانسیون مشغول فعالیت است. آنچه درپی می‌آید گفت‌وگویی است با وی درباره وضعیت خلیج فارس و فعالیت‌های کنوانسیون در جهت حفظ محیط زیست دریایی و مبارزه با آلودگی و تخریب آن.
- آقای دکتر از یک تصور عمومی شروع کنیم، بسیاری از مردم فکر می‌کنند آب خلیج فارس آلوده به نفت است آیا این یک تصورغلط است یا حقیقت دارد؟
این تصور درستی نیست. بیشترین کاری که ما روی منطقه خلیج فارس انجام داده‌ایم در مورد آلودگی نفتی بوده، یعنی راپمی که 30 سال از عمر آن می‌گذرد از ابتدا تا به حال مشغول بررسی آلودگی‌ها بوده و توجه خاصی هم به آلودگی‌های نفتی شده به همین دلیل ما بهترین اطلاعات را در مورد آلودگی نفتی داریم.
حدود 20 سال پیش یک خارجی برای اینکه درپروتکل فلات قاره سازمان منطقه‌ای مشغول به کار شود مسئله را بزرگ و آلودگی خلیج فارس را 47 برابر دنیا اعلام کرده بود این حرف غیرعلمی و اشتباه بود چون ما تنها یک آلاینده نداریم صد‌ها آلاینده داریم. باید مشخص شود راجع به کدام آلاینده صحبت می‌شود. بعدها گفته شد آلاینده‌های نفتی، اما آلاینده‌های نفتی در مقایسه با کجا؟ خلیج فارس یک دریای بسته منطقه‌ای است مثل دریای سیاه، اما دریای سیاه خیلی آلوده‌تر است.
بیش از 50 درصد نفت دنیا از تنگه هرمز عبور می‌کند. این همه ترمینال و لوله‌های انتقال نفت از زیر این منطقه می‌گذرد. تردد سنگین کشتی‌های نفتکش و غیره را هم در نظر بگیرید؛ طبعا اینها آلودگی ایجاد می‌کند. حال ممکن است این آلودگی ناشی از عملیات مختلف اکتشاف باشد یا حوادث.
متأسفانه بعضی کشتی‌ها که برمی‌گردند آب توازن آلوده را تخلیه می‌کنند زیرا دستگاه دریافت آب توازن در منطقه به اندازه کافی نیست. نتیجه این کار ورود مقداری آلاینده‌های نفتی عملیاتی است.
- هر سال از لحاظ آلودگی مقایسه‌ای با سال‌های قبل صورت می‌گیرد، وضعیت امسال خلیج فارس چگونه بود؟
وضعیت ما خوب است، از نظر آلودگی نفتی آمار سال گذشته نشان می‌دهد که خلیج فارس نسبت به قبل از جنگ عراق یعنی 1990 پاک‌تر است بنابراین این صحبت‌ها که در مورد آلودگی نفتی می‌شود اغراق آمیز و ناشی از کم اطلاعی است و هیچ گونه مبنای علمی ندارد.
- آیا بیشترین آلودگی نفتی مربوط به حمل‌ونقل است؟
وقتی نفت استخراج می‌شود آبی که همراه آن بیرون می آید، چهار برابر حجم نفت است، این آب حاوی مواد شیمیایی و آلودگی نفتی است و شوری و درجه حرارت بالایی دارد. این آب اگر هنگام تخلیه تصفیه نشود مشکل آفرین می‌شود. بسیاری از شرکت‌های نفتی تحت ضوابط ROPME آن را تصفیه می‌کنند، مثلا استاندارد راپمی حداکثر15 ppm است و بعضی شرکت‌های نفتی آن را تا حد 5 ppmکاهش می‌دهند به استثنای آنهایی که مشکلاتی دارند.
- درکدام مناطق این مشکلات وجود دارد؟
مناطق آسیب دیده در اثر جنگ و تاسیسات کهنه و فرسوده. برخی از چاه‌های منطقه فلات قاره هم که هنوز بازسازی نشده است مشکل دارد.
- در حال حاضر آیا اقدامی برای بازسازی این مناطق صورت می‌گیرد؟
ما هنوز گرفتار مسائل محیط زیستی جنگ هستیم با وجود اینکه بعضی فکر می‌کنند جنگ تمام شده اما هر جنگی که اتفاق می‌افتد مثل سه جنگی که در منطقه رخ داد حداقل ده سال احتیاج به پاکسازی دارد. ما فرصتی برای این کار نداشتیم، جنگ‌ها پی در پی صورت گرفته و دریا صدمه دیده ولی فعالیت‌های معمول استخراج نفت در منطقه بسیار طبیعی است. میزان آلودگی‌ها را تا حد امکان پایین آورده‌ایم، از سوی دیگر، استاندارد‌های سخت تری را خودشرکت‌های نفتی اعمال می‌کنند، چند صد نوع پراکنده‌کننده نفتی در دنیا هست که ما تنها هفت تا را تایید کرده‌ایم. تمام شرکت‌های منطقه موظف هستند از آنها استفاده کنند، این مواد بسیار مؤثر و از نظر محیط زیست سالم هستند.
- قدرت اجرایی ROPME چگونه است، مثلا در مورد عراق که عضو این کنوانسیون نیست؟
ما از طریق دولت‌های عضو کنوانسیون عمل می‌کنیم و آنها پروتکل‌ها را اجرا می‌کنند. ما تنها نظارت و توصیه می‌کنیم و هماهنگی کارها را به‌عهده داریم. یکی از پیامد‌های جنگ در عراق این است که این کشور درسازمان راپمی به حالت معلق در آمده است. عراق بعد از حمله به کویت دیگر عضو دائم کنوانسیون نبوده، الان هم در عراق محیط زیست در اولویت نیست. وقتی آنها را دعوت می‌کنیم می‌بینیم حتی تصفیه فاضلاب برای آنها یک کار فانتزی محسوب می‌شود. پساب صنایع و کشاورزی تصفیه نمی‌شود و آنها فعلا فقط به امنیت و بقا فکر می‌کنند.
- در کدام مناطق آلودگی از همه بیشتر است؟
اطراف بحرین، عمان و کویت به جز این در مناطق دیگر آلودگی نفتی نداریم، ما مسئله آلودگی را در تمام محیط زیست بررسی می‌کنیم. در آب، رسوبات، جانداران و آبزیان بخصوص ماهی‌ها و دوکفه‌ای‌ها، از نظر استاندارد بین‌المللی مشکلی نداریم.
- پیامد جنگ‌ها و مشکلات عراق در آلودگی محیط زیست خلیج فارس چه بود ؟
مهم‌ترین مشکلی که این جنگ برای دنیا درست کرد نشت نفت کویت بود؛ حدود 11میلیون بشکه. این میزان بالاترین نشت نفت تا به امروز است. بخش وسیعی از ساحل و کف دریا آلوده شد. تاثیر این آلودگی بر پرندگان و جانوران بسیار زیاد بود و باعث مرگ و میر تعداد زیادی از آنها شد. بد نیست بدانید 21 نشت بزرگ نفت در دنیا اتفاق افتاده که 7 مورد آن در منطقه ما بوده است.
دولت عراق در دهه 1990 تالاب بین‌النهرین را خشک کرد؛ تالابی که بیست هزار کیلومتر مربع وسعت داشت و بزرگترین و مهم‌ترین تالاب خاورمیانه محسوب می‌شد و رود‌های دجله و فرات به آن وارد می‌شدند. تالاب مثل یک کلیه همه آلودگی‌ها را تصفیه می‌کرد، اکنون همه آلودگی‌های عراق اعم از کشاورزی، شهری، صنعتی و به علاوه رسوبات زیادی مستقیم وارد دریا می‌شوند، در هنگام سیل تمام آب گل آلود و آلوده وارد دریا می‌شود و موجب مرگ‌ومیرآبزیان می‌شود.
ما ازطریق ماهواره تمام منطقه را در روز مانیتور می‌کنیم و هر پدیده غیرطبیعی که در منطقه اتفاق بیفتد بلافاصله اعلام خطر می‌کنیم؛ مثلا اگر سیل، کشند سرخ، مرگ و میر آبزیان مثلا دلفین‌ها و نشت نفت مشاهده شود به کشور مربوطه اعلام می‌کنیم اما عراق با این جنگ‌هایی که اتفاق افتاده چند دهه از نظر حفظ محیط زیست عقب افتاده است.
- آمریکایی‌ها چطور؟ آیا کاری برای مهار این آلودگی‌ها در عراق کرده‌اند ؟
آمریکایی‌ها ابتدا یک کشتی به حالت آماده باش گذاشته بودند که اگر آلودگی در منطقه ایجاد شد جلوگیری کنند که البته کار درستی نبود چون وقتی مطالعه کردیم، دیدیم این کشتی اصلا توانایی این کار را نداشت، تجهیزات آن کافی نبود.
- از اثرات جنگ سوم روی محیط زیست منطقه برای ما بگویید؟
جا به جایی خاک به‌علت تردد زیاد خودرو‌های جنگی فاجعه‌آمیز بوده، توفان شن در منطقه زیاد شد آن هم در منطقه‌ای که بیابانی بود، تردد هزاران تانک و خودرو باعث شد توفان‌های شن تشدید شود البته استفاده بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی هم تاثیر زیادی در بیابان زایی دارد.
- در مورد آلودگی رادیو اکتیو گفته می‌شود در جنگ اخیر از گلوله‌های حاوی اورانیوم استفاده شده آیا این آلودگی به دریا هم سرایت کرده؟
ممکن است این مسئله محلی بوده باشد، ما در منطقه بررسی کردیم و چنین آلودگی وجود ندارد.
- در رابطه با تنوع زیستی چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
کنوانسیون ما بیشتر در رابطه با حمایت از محیط‌زیست دریا در برابر آلودگی است اما همیشه مسئله تنوع زیستی را در نظر داشتیم. متأسفانه آنقدر فشار منطقه برای منابع مستقر در خشکی و منابع دریا و آثار آلودگی نفت زیاد و مواد خطرناک مطرح بوده که اقدامات مربوط به تنوع زیستی به تعویق افتاده است مثلا در جنگ ایران و عراق 545 کشتی غرق شد که شامل تانکر‌های نفتی بزرگ بودند، مواد شیمیایی و منفجره داشتند و بر اثر مرور زمان این آلاینده‌ها اثراتی روی تنوع زیستی گذاشت البته خودپالایی دریا بعضی آلاینده‌ها را تعدیل کرده است. آلودگی تنها خود نفت نیست، منابع آلاینده بسیار عظیمی در خشکی داریم مثل پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، پتروشیمی و مهم‌تر از همه 60 درصد آب شیرین کن‌های دنیا در منطقه خلیج فارس است و پسابی که تخلیه می‌کنند نمک را به دریا برمی‌گردانند.
- آخرین اخبار مربوط به مرگ مرجان‌ها کی و کجا بود؟
سپتامبر سال گذشته ناگهان درجه حرارت آب دریا در سواحل ایران بالا رفت و گزارش شد مرجان‌های زیادی در سواحل مرده‌اند. به‌دنبال از بین رفتن آنها سایر موجودات هم از بین می‌روند. ماهی‌ها و سایر موجودات زندگی شان به مرجان وابسته است. ما متوجه شدیم این پدیده در اثر عوامل طبیعی بوده و کاری در مورد آن نمی‌شد انجام داد.
- در باره مرگ و میر اخیر دلفین‌ها چه اطلاعاتی کسب کردید؟
در مورد تحقیق در مسئله مرگ و میر آبزیان باید سریع خود را به محل حادثه رساند تا بتوان اطلاعات دقیقی به دست آورد، باید اطلاعات همان روز را گرفت. متأسفانه، کارشناسانی که فرستادیم تا ویزا گرفتند و رفتند یک ماه گذشته بود، آنها مسئله را با کارشناسان ایرانی دنبال کردند. طبق بررسی‌های آنها دو مورد عنوان شد؛ در مورد اول صید ناصحیح و مورد دوم در اثر یک پدیده طبیعی. البته چندین گروه کارشناسان بررسی کردند اما به نتیجه نرسیدند، شیلات ایران ادعا می‌کند گیرنده‌های کشتی‌ها باعث انحراف گیرنده‌های دلفین‌ها شده که باعث شده راهشان را گم کرده و به ساحل بیایند اما کارشناسان اعزامی این را تایید نکردند.
