طی این سال‌ها هراندازه که اهمیت دستیابی به جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های جدید برای قدرت‌های بزرگ بیشتر می‌شود، اهمیت پدافندهوایی و دستیابی به جنگ‌افزارهای پدافندهوایی، از رادارهای اخطارسریع تا سامانه‌های پدافندهوایی ضدموشک و حتی آتشبارهای توپ ضدهوایی برای سایر کشورها حیاتی‌تر می‌شود. دراین میان جنگ ایران وعراق که یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های قرن حاضر است، نمونه‌ای مناسب از لزوم دستیابی کشورها به پدافندهوایی قوی و مطمئن است. دراین جنگ عراقی‌ها مجهز به پیشرفته‌ترین هواپیماهای شرقی وغربی بودند.
ابتدای جنگ، ایران حدود 480هواپیمای جنگی و بیش از 600 هلی‌کوپتر در برابر 335هواپیمای جنگی و123فروند هلی‌کوپتر رزمی عراقی در اختیار داشت. این در حالی بود که ایران دارای 3100تانک و عراق دارای 4000تانک بود. اما پراکندگی نیروهای ایرانی، عدم‌انسجام درونی ارتش، اخراج فرماندهان رده بالا ومستشاران خارجی، عدم‌سرویس ونگهداری مناسب جنگ‌افزارها و درنتیجه عدم‌آمادگی عملیاتی جنگ‌افزارها و... منجر به کاهش توان رزمی ارتش جمهوری‌اسلامی ایران به 50درصد سال قبل از انقلاب شده بود. این مشکلات در تمام تخصص‌ها و رده‌های ارتش وجودداشت و پدافندهوایی در تمام نیروه‌ها از این قاعده مستثنا نبود. اگرچه پدافندهوایی نیروی هوایی موظف به کشف، شناسایی، ردگیری و انهدام هرنوع هواگرد دشمن است اما باتوجه به‌وجود سازمان وتجهیزات پدافندهوایی در سایر نیروها، هرکدام از نیروهای زمینی و دریایی وحتی در مواقعی ژاندارمری موظف به دفاع هوایی در برابر اشیای پرنده دشمن در محدوده عملکرد خود بودند؛ لذا بررسی وضعیت پدافندهوایی سایر نیروها در نتیجه‌گیری عملکرد پدافندهوایی نیروی هوایی که بعدها با تدبیر مقام معظم رهبری به‌عنوان قرارگاه پدافندهوایی خاتم‌الانبیاء(ص) به‌صورت مستقل به دفاع از آسمان آبی ایران زمین می‌پردازد خالی از لطف نیست.
به‌رغم تمام مشکلات و ناآمادگی‌های نیروهای مسلح که اجزای آن تا پایین‌ترین رده گریبانگیر آن بودند، نیروی هوایی در شرایط مطلوب‌تری نسبت به سایر نیروها قرار داشت، به‌طوری‌که نیروی هوایی نخستین نیرویی بود که پاسخ دندان‌شکن به تجاوز عراقی‌ها داد و عملیات کمان 99 را اجرا کرد. پدافندهوایی نیروی هوایی نیز از این قاعده مستثنا نبود. بنا به اسنادموجود عراقی‌ها قبل از آغاز رسمی جنگ بارها مرتکب تجاوزات هوایی شده و پدافندهوایی در اکثر موارد اقدامات خاص خود را به خوبی انجام داده بود؛ البته درپاره‌ای از تجاوزات هوایی هدف عراقی‌ها محک زدن توان عملیاتی پدافندهوایی بود.
عناصرضدانقلاب نیز دراین خصوص به عراقی‌ها کمک می‌کردند. به‌عنوان مثال در آذرماه 1358 درمنطقه مرزی ایلام یک گروه مسلح ضدانقلاب به سایت راداری - مخابراتی نخجیر واقع در غرب ایلام حمله کرده و خساراتی را به آن مرکز حساس پدافندهوایی کشور وارد کردند و 25نفر از کارکنان سایت ذکرشده را به گروگان گرفتند البته مسلم است که این مورد با هماهنگی و تأیید بعثی‌ها رخ داد، زیرا تصرف یک سایت راداری و گروگان گرفتن چند نفر ارتشی برای ضدانقلاب چندان دارای بهره عملی وحتی تبلیغی نبود اما پی بردن به توانمندی، مقدورات، نقاط ضعف و قوت تجهیزات راداری ویژه که پرواز هرنوع هواگردی را تا شعاع ده‌ها مایلی در عمق خاک عراق تحت نظر داشت برای ارتش بعث عراق اهمیت حیاتی یافته بود. البته از نظر میزان آمادگی پدافندهوایی نیروی هوایی، نمی‌توان ادعا کرد که پدافندهوایی نیروی هوایی ارتش در آمادگی کامل به‌سر می‌برد زیرا به دلایلی که درتمام ارتش فراگیر بود، توان پدافندهوایی تا حدی کاهش یافته بود.
نکته قابل ذکر این است که ایران به‌دلیل تحریم‌های وضع شده در طول جنگ نتوانست کمبودهای تجهیزات عمده خود را تأمین کند. به‌عنوان مثال هیچ هواپیمای جدیدی به خط پروازی نیروی هوایی ایران اضافه نشد و هواپیماهای قبلی و به‌جا مانده از رژیم پهلوی نیز به‌دلیل فرسودگی قطعات و عدم‌جایگزینی قطعات جدید دچار شرایط خاص بودند. در این خصوص ژنرال هیکمن (ازفرماندهان وقت ارتش آمریکا) می‌گوید: «اگر این تجهیزات در هر ارتشی بود غیرعملیاتی منظور می‌شد و اجازه پرواز نمی‌یافت تا به نبردهای هوایی ادامه دهد... » . در شرایط فوق و در زمان حضور کمرنگ پدافندهوایی هواپایه، پدافندهوایی خصوصا زمین‌به‌هوا با فشار بیشتری مواجه می‌شد.
والفجر8 و فتح فاو
در 20 بهمن 1364 غواصان ایرانی با عبور از اروند، مقدمات حرکت قایق‌های حامل رزمندگان ایرانی را به سمت ساحل غربی فراهم کردند. پس از حضور 140گردان نیروی ایرانی در ساحل غربی اروند در خاک عراق، عراقی‌ها لشکرهای زرهی خود را با پشتیبانی 600 فروندی هواپیماهای نیروی هوایی عراق رودرروی رزمندگان ایرانی قراردادند. دراین عملیات اهمیت دراختیار داشتن پدافندهوایی قوی ومطمئن بیش از پیش برای مسئولین مشخص شد. عملکرد قهرمانانه پدافندهوایی و سرنگونی ده‌ها فروند هواپیما و بالگرد عراقی حاصل استفاده هوشمندانه فرماندهان وکارکنان پدافندهوایی از تجهیزات پدافندی بود. با توجه به جابه‌جایی وسیع تجهیزات پدافندهوایی در عملیات فوق و تأکید بر چالاک‌سازی جنگ‌افزارها جهت افزایش تحرک، می‌توان این عملیات را تمرین پدافند برای یک نبرد چریکی دانست. اهمیت عملکرد پدافندهوایی و نقش غیرقابل انکار آن در کسب موفقیت در فتح فاو در کنار نیروی هوایی و هوانیروز منجر به این شد که مقام معظم رهبری طی فرمایشاتی پدافندهوایی، نیروی هوایی و هوانیروز را اینگونه مورد لطف خود قرار دهند:«اگر نیروی هوایی، هوانیروز، دفاع زمین‌به‌هوای معجزه‌آسا و بی‌سابقه که شاید در طول جنگ‌های دنیا بی‌سابقه باشدکه طی 20 روز 70 هواپیما را سرنگون کرده‌باشند نبود، این حوادث شکوهمند نمی‌توانست تحقق پیدا کند».
فتح المبین
عملیات فتح المبین یکی دیگر از عملیات‌های مهم ایران علیه عراقی‌ها محسوب می‌شود. دراین عملیات که در ساعت 30دقیقه بامداد اول فروردین 1361 باحضور 133 گردان پیاده و زرهی ایرانی اجرا شد، پیشروی نیروهای کشورمان تا عمق مواضع عراقی‌ها به‌گونه‌ای بود که هزاران سرباز عراقی در محاصره نیروهای نظامی جان‌بر‌کف ایران اسلامی، به دام افتادند. نیروهای ایرانی با مسدود کردن تنگه رقابیه و عین‌خوش 15 هزار سرباز عراقی را به‌اسارت درآوردند. فرماندهان سپاه سوم عراق جهت حفظ مواضع خود درخواست پشتیبانی وسیع هوایی کردند. با دستور مستقیم صدام، هواپیماهای عراقی جهت مقابله با پیشروی رزمندگان اسلام، به پرواز درآمدند. دراین عملیات سایت‌های 4 و5 موشکی و ایستگاه رادار دهلران که در اختیار ارتش عراق قرار گرفته بود، آزاد شد و پدافندهوایی جمهوری‌اسلامی ایران با بهره‌گیری از سایت‌های آماده به کار موجود ازجمله هاوک، مانع بزرگی در دستیابی هواپیماهای عراقی به اهداف خود شد. هواپیماهای ساقط شده توسط پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران در طول 8روز عملیات فتح المبین، 27فروند ذکر شده است.
عملیات بیت‌المقدس
پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران با احداث سایت‌های تاکتیکی هاوک، افزایش بهره عملیاتی سامانه‌های ضدهوایی، هدایت و کنترل عملیاتی تجهیزات پدافند هوایی، استفاده از اطلاعات دریافتی از ایستگاه‌های رادار و همچنین سامانه‌های شنود الکترونیک مستقر در منطقه با هماهنگی و همکاری ستاد عملیات هوایی جنوب، نقش مهمی در کسب برتری هوایی نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران و درنتیجه تسهیل شکست دشمن و آزادسازی خرمشهر ایفا کرد. نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران نیز با تغییر تاکتیک‌های هوایی با کمک پدافندهوایی تلاش‌های نیروی هوایی عراق در کسب برتری هوایی را ناکام گذاشت. دراین عملیات، ضمن آزادسازی 5کیلومتر مربع از خاک پاک کشورمان، خرمشهر آزاد و عراق به پشت مرزهای بین‌المللی رانده شد. عملیات بیت المقدس منجر به انهدام 20درصد از توان رزمی ارتش عراق شد. این عملیات 24 روز به طول انجامید. ساقط کردن 53 فروند هواپیمای دشمن و 3فروند بالگرد حاصل تلاش مشترک پدافندهوایی و نیروی‌هوایی در این عملیات بود. در واقع موفقیت پدافند در پاکسازی آسمان منطقه نبرد، زمینه موفقیت نیروی هوایی و نیروهای سطحی عمل‌کننده ایرانی را فراهم کرد.
عملیات ثامن الائمه
ازجمله عملیات‌های مهم درسال‌های اول جنگ، عملیات ثامن الائمه است که برای شکست حصر آبادان طراحی شده بود. دراین عملیات ارتش و سپاه با پشتیبانی سنگین نیروی هوایی و هوانیروز اقدام به عملیات بزرگی در شرق کارون کردند وظرف 48ساعت محاصره آبادان را در پنجم مهر 1360 درهم شکستند. در این عملیات نیروی هوایی جمهوری‌اسلامی ایران با استفاده از هواپیماهای جنگنده، شناسایی و عکسبرداری هوایی خود اطلاعات مناسبی درخصوص وضعیت نیروهای عراقی در اختیار فرماندهان عملیات فوق قرار دادند. البته پروازهای مکرر هواپیماهای ایرانی بر فراز مناطق تحت اشغال عراق، منجر به این شد که ارتش عراق با استفاده از سامانه‌های موشکی زمین‌به‌هوای ارتفاع متوسط و ارتفاع بالای خود به دفاع در برابر جنگنده‌های ایرانی بپردازد لذا همین مسئله منجر به شناسایی مواضع و سایت‌های فوق و مورد هدف قرار گرفتن آنها در روز بعد می‌شد.
در این عملیات مناطقی همچون ذوالفقاریه، ایستگاه 7 فیاضیه، دارخوین،میدان تیر آبادان و... از اشغال عراقی‌ها آزاد شد ودرگیری پدافندهوایی جمهوری‌اسلامی ایران با هواپیماهای عراقی منجر به ساقط شدن چندین فروند از هواپیماهای شکاری و بمب‌افکن عراقی شد. بهره‌گیری هوشمندانه از سامانه ضدهوایی 23 میلی‌متری، سامانه راداری توپی اورلیکن و سایر توپ‌های ضدهوایی در کنار عملکرد موفق سامانه‌های هاوک از نکات جالب توجه عملیات فوق است. در واقع پدافندهوایی با تأمین امنیت هوایی صحنه نبرد به کمک نیروی هوایی و نیروهای سطحی عمل‌کننده برآمد.
طریق القدس
عملیات مهم طریق‌القدس در 8آذر 1360در محور دشت‌آزادگان به وقوع پیوست. دراین عملیات نیروهای سپاه و ارتش، نیروهای عراقی را از 5محور اصلی (شمال غرب اهواز) مورد حمله قرار داد؛ نتیجه عملیات این بود که عراق در شمال خوزستان جبهه دفاعی خود را کاملا به عقب کشیده و خطر حمله به اهواز کاملا منتفی شد. عملکرد نیروی هوایی، پدافندهوایی و هوانیروز به‌گونه‌ای بود که حملات هوایی عراقی‌ها به‌دلیل عملکرد مناسب یگان‌های فوق خنثی شده و در مدت 10روز عملیات فوق، 16 فروند هواپیمای عراقی و 4 فروند هلی‌کوپتر منهدم شدند.
عملیات کربلای 5
عملیات کربلای 5 شاهدی دیگر بر شهامت، شجاعت و استقامت دلیرمردان پدافندهوایی ایران است. در این عملیات در شرق بصره (و در زمستان 1366) ده‌ها فروند هواپیمای سوخوی22، میگ23و... و بالگرد عراقی (برخی منابع از ساقط کردن 80 فروند هواپیمای عراقی سخن به میان آورده بودند)در طول 40 روز نبرد سنگین، سرنگون شدند که بیشتر این هواپیماها توسط موشک‌های پدافندهوایی زمین به‌هوای هاوک، استینگر و استرلا، مورد اصابت قرار گرفتند. یکی از خلبانان سوخوی22 به اسارت درآمده عراقی از پایگاه ناصریه، اعتراف کرد که تنها در طول یک هفته، 12 فروند هواپیمای سوخوی22 پایگاه هوایی ناصریه، سرنگون شد.
