تلخ و شیرین‌های فرهنگ در سال ۹۳

سالی که بر اهالی فرهنگ و هنر کشور گذشت، سالی پربیم و امید بود. از یک سو تلاش‌های دولت برای ایجاد تحولی مثبت و رو به جلو سبب بارور شدن امیدها شد و از سوی دیگر تداوم برخی تنگ نظری‌ها ناخرسندی هنرمندان و فرهنگ دوستان کشور را برانگیخت.

در این پیوند، تلاش‌های دولت و به طور ویژه مسوولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را می‌توان به «مدیریتی جهادی» تشبیه کرد که با «عزم ملی» هنرمندان، اهالی فرهنگ و فرهنگ دوستان درآمیخت تا زمینه های تحقق هدف اعتلای فرهنگی کشور را فراهم سازد. با این حال، ادامه ی مانع تراشی ها و اصرار بر برخی سیاست های فرهنگی آزموده شده اما ناکارآمد پیشین سبب رخ نمودن برخی رویدادهای تلخ در این عرصه شد.

• تحول‌های حوزه ی سینما و تئاتر در یک سال گذشته

در سالی که گذشت، در حوزه ی سینما اتفاق هایی خوب و بد به وقوع پیوست. در این سال با وجود محدودیت های مختلف از جمله کمبود منابع مالی، فیلم های خوبی در سینما اکران شد؛ فیلم هایی که برخی از آن ها توانست به اقتصاد سینمای ایران کمک کند. فیلم «شهر موش ها 2» به کارگردانی «مرضیه برومند» و فیلم «شیار 143» به کارگردانی «نرگس آبیار» از جمله پرفروش ترین فیلم های اکران شده ی پارسال بود که بازده مالی قابل قبولی برای سینماگران داشت. نکته ی قابل تامل اینکه کارگردانی هر 2 فیلم پرفروش سال را کارگردانانی زن بر عهده داشتند؛ رخدادی که می تواند ما را نسبت به ارتقای نقش زنان در سینمای ایران طی سال های آتی امیدوارتر سازد.

تشکیل گروه سینمایی «هنر و تجربه» نیز یکی دیگر از رویدادهای مطلوب سال 1393 در صحنه ی هنر هفتم بود. گروه سینمایی هنر و تجربه با هدف اکران فیلم های دارای مجوز که به هر دلیلی به اکران عمومی نرسیده اند و نیز فیلم های مخاطب خاص تشکیل شد و طی چند ماه توانست موفقیت خوبی را در اکران تجربه کند. البته سینمای هنر و تجربه به عنوان سینمایی نوپا، نیازمند حمایت های بیشتر از جمله همکاری سالن های سینمایی برای نمایش فیلم های این گروه است. در این ارتباط، اکران فیلمی چون «خانه پدری» ساخته ی «کیانوش عیاری» به واسطه ی همکاری نکردن سالن های سینمایی وابسته به نهادهایی چون «حوزه هنری» و «شهرداری» در اکران دچار مشکلات زیادی شد و در نهایت با اعتراض برخی نمایندگان مجلس روبرو شد و سرنوشتی جز توقیف نیافت.

مشکلاتی از این دست فقط به فیلم خانه پدری محدود نشد. پارسال حاشیه سازی ها گریبان فیلم های دیگری چون «عصبانی نیستم» به کارگردانی «رضا درمیشیان» و «قصه ها» به کارگردانی «رخشان بنی اعتماد» را نیز گرفت که به اعتقاد بسیاری، مصداق مخالفت با سیاست های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سیاه نمایی علیه این نهاد بود.

با وجود این چالش ها، سی و سومین جشنواره ی فیلم فجر با درایت مسوولان فرهنگی کشور با کمترین حاشیه ها برگزار شد. حضور کارگردانان جوان در این دور از جشنواره موجب شد شاهد آثار متفاوتی باشیم؛ آثاری که با بهره مندی از نیروی فکر جوان و خلاق، از سوژه ها و پرداخت های متفاوتی برخوردار بود. این آثار اگرچه نیازمند بهتر شدن است، اما روزنه های امید به آینده ی سینمای ایران را گشاده تر می سازد.

نگاهی به وضعیت هنرهای نمایشی و تئاتر در سالی که گذشت تداوم وضعیت نامطلوب این هنر را آشکار می سازد. شاید بی توجهی مسوولان هنری و بودجه ی اندکی را که به این حوزه تعلق می گیرد بتوان مهم ترین دلیل کم رونقی تئاتر و کوچ هنرمندان آن به سمت سینما و تلویزیون دانست.

«رحمت امینی» دبیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه ی هنری، اوایل اسفند ماه پارسال در اختتامیه ی پنجمین جشنواره ی استانی نمایش های کوتاه «صحنه» و نمایشنامه خوانی «بیان» در این زمینه گفت: وضعیت تئاتر کشور در کل خوب نیست. شرایطی پیش آمده که به سختی چراغ تئاتر روشن نگه داشته می شود.

• تداوم بیم و امید مطبوعاتی‌ها

وضعیت مطبوعات به عنوان رکن چهارم دموکراسی که می تواند اثرگذاری مستقیم در فرهنگ سازی داشته باشد موضوعی مورد توجه در حوزه ی مسایل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. در این چارچوب، آزادی بیان تا جایی که امنیت و منافع ملی یک کشور را خدشه دار نسازد از محورهای مهم و اساسی به شمار می رود.

طبق وعده ها، تلاش های مسوولان فرهنگی از همان ابتدای روی کارآمدن دولت یازدهم برای گشایش فضای فعالیت های مطبوعاتی و رسانه یی کلید خورد. یکی از نخستین گام ها در این مسیر پس گرفتن شکایت های دولتی از رسانه ها بود که نشان از رویکرد دولت یازدهم نسبت به فعالیت های رسانه یی و مطبوعاتی داشت.

با این همه، پارسال شاهد مواردی از توقیف برخی روزنامه ها بودیم. از جمله توقیف روزنامه ی «مردم امروز» که فقط چند روز پس از انتشار آن رخ داد.

با توجه به چالش های پیش روی فعالیت های رسانه یی، مسوولان مربوطه ابتکارهایی چون تدوین پیش نویس قانون سازمان نظام رسانه یی را صورت دادند و آن را در معرض نظر و رای فعالان این حوزه قرار دادند؛ اقدامی که به رغم دریافت بازخوردهای منفی به نسبت زیاد از سوی فعالان رسانه یی و به ادعای تدوین کنندگان می تواند زیرساخت های ساماندهی فعالیت های رسانه یی و مطبوعاتی را ایجاد کند.

در سالی که گذشت، با وجود وعده های دولت در زمینه ی بازگشایی انجمن صنفی روزنامه نگاران، این هدف محقق نشد. با این حال اراده ی مسوولان این امید را پررنگ نگاه داشته که در سال پیش رو، چالش های صنفی، شغلی و معیشتی روزنامه نگاران و اهالی فرهنگ، قلم و اندیشه رو به کاهش گذارد.

• موسیقی و مصایب آن

حوزه ی موسیقی یکی از پرخبرترین و البته پرچالش ترین حوزه های هنری در سال 1393 بود. در این سال فرایند دریافت مجوز فعالیت خوانندگان و کنسرت ها از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی روان تر شد اما در عمل شاهد چالش های بسیاری برای هنرمندان حوزه ی موسیقی بودیم؛ چالش هایی که بیشتر از طرف نهادهای غیر فرهنگی ایجاد شد.

در همین چارچوب می توان به لغو برخی کنسرت ها اشاره کرد که از سوی نهادهای قضایی و حتی دولتی چون استانداری ها صورت گرفت؛ کنسرت هایی که همگی دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بودند.

لغو کنسرت «علیرضا قربانی» خواننده ی موسیقی سنتی کشورمان در استان خراسان رضوی و «سیروان خسروی» خواننده ی پاپ در بوشهر یکی از تازه ترین این اتفاق ها بود که حاشیه های بسیاری را به همراه داشت.

در سالی که گذشت از برگزاری کنسرت های مجوزدار دیگری از جمله کنسرت مهرماه «شهرام ناظری» در نیشابور و کنسرت اردیبهشت ماه «وحید تاج» در یزد نیز جلوگیری شد به گونه یی که این انگاره را القا کرد که مجوزهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در شهرستان ها از وجاهت قانونی برخوردار نیست.

هرچند لغو کنسرت خوانندگان به موضوعی عادی و قابل پیش بینی در دولت های پیشین تبدیل شده بود اما ادامه ی این روند در دولت تدبیر و امید موجب نگرانی دوستداران موسیقی و گه گاه از سوی برخی اینگونه تعبیر شد که مسوولان فرهنگی نمی توانند پای مجوزهای قانونی خود و حقوق هنرمندان بایستند. این در حالی است که مسوولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، هدف اقدام هایی از این دست را مانع تراشی پیش روی فعالان و مسوولان فرهنگی می دانند.

در این ارتباط، «علی جنتی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی پس از لغو کنسرت قربانی در حاشیه ی برگزاری نهمین دوره ی جشنواره ی شعر فجر گفت: «همیشه گفته ام که ما برای کنسرت ها و صدور مجوز آن ها نهایت دقت را به عمل می آوریم. انتظار ما از مقامات قضایی و مسوولانی که احیانا این کنسرت ها را مخالف سلیقه های خود می دانند، این است که اجازه بدهند دستگاه مسوولِ این کار، کار خودش را انجام دهد.»

یکی دیگر از اتفاق های مهم در حوزه ی موسیقی در سال گذشته، تعطیلی کلاس های موسیقی فرهنگسراها بود؛ کلاس هایی که می توانست ضمن فراهم آوردن امکان آموزش کم هزینه برای افراد به پرورش استعدادهای موسیقی بیانجامد. این تصمیم که از سوی سازمان فرهنگی هنری شهرداری گرفته شد، در ابتدا با این دلیل توجیه شد که کلاس های موسیقی فرهنگسراها نیازمند سامانبخشی است و پس از ساماندهی مجدد، بازگشایی خواهند شد. با وجود این گفته، کلاس های موسیقی فرهنگسراها به صورت عملی تعطیل شد و تا به امروز خبری از بازگشایی آن نیست. در جریان این رخداد بسیاری از دوستداران موسیقی و هنرآموزان از ادامه ی روند آموزشی خود باز ماندند و بسیاری از مدرسان موسیقی هم نتوانستند به همکاری خود با فرهنگسراها ادامه دهند؛ روندی که در صورت ادامه می تواند به موسیقی کشور ضربه بزند.

• چالش‌های زنان در عرصه ی هنر

نگاه های سختگیرانه ی برخی جریان ها در زمینه ی فعالیت زنان در عرصه ی هنر و به ویژه موسیقی در سالی که گذشت نمودهای بارزی داشت. لغو جشنواره ی موسیقی زنان در روزهای آخر خرداد ماه 1393، درست یک ساعت مانده به آغاز این جشنواره، بار دیگر از چالش های پیش روی زنان در عرصه ی هنر پرده برداشت.

جلوگیری از برگزاری کنسرت هایی که در آن نوازندگان زن حضور داشتند نیز پرده ی دیگری از چالش های یاد شده بود. لغو کنسرت سه نوازی «حسین علیزاده» در اصفهان به دلیل حضور نوازندگان زن در گروه، از جمله این موارد بود.

آخرین تلاش ها برای افزایش محدودیت بر فعالیت زنان در عرصه ی موسیقی در سالی که گذشت، شایعه هایی بود که برخی رسانه ها در مورد ارایه ی مجوز از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به تکخوانی زنان به راه انداختند. انتشار آلبوم همخوانی «نوشین طافی» و «محسن کرامتی» با عنوان «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» نقطه ی شروع این شایعه پراکنی ها بود که موجی از حاشیه ها و انتقادها را علیه مسوولان فرهنگی به راه انداخت.

جنتی در واکنش به این شایعه آن را دروغ و حاشیه سازی تازه برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دانست و گفت: «حاشیه سازی و ایجاد موج علیه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت گرفته که عمل غیراخلاقی، غیردینی است و به آنان -حاشیه سازان- می گوییم اگر قصد مقابله با دولت را دارند به نقاط ضعف اساسی که وجود دارد بپردازد. چرا دروغ پردازی می کنند؟»

از دیگر نشانه های تداوم سوگیری های جنسیتی در مورد هنر بانوان، برسازی و بزرگنمایی چالشی زیر عنوان بی حجابی بازیگران زن در جشنواره ی فیلم فجر بود که به صورت هماهنگ و گسترده در دستورکار برخی رسانه های خاص و شخصیت ها قرار گرفت.

• تغییر رییس سازمان صدا و سیما

یکی دیگر از تحول های همپیوند با فعالیت های فرهنگی در سال 1393، تغییر رییس سازمان صدا و سیما بود. پارسال ماموریت «عزت الله ضرغامی» در مدیریت سازمان صدا و سیما به پایان رسید و «محمد سرافراز» جانشین وی در رسانه ی ملی شد.

پس از انتخاب سرافراز به ریاست سازمان صدا و سیما، بسیاری از پیش بینی ها مبتنی بر بهبود وضعیت عملکرد این سازمان بود. به باور بسیاری از کارشناسان اگر چه در دوره ی ضرغامی صدا و سیما دچار دگرگونی های کمّی رو به جلو و قابل توجهی شد، اما آمدن سرافراز چشم اندازهایی از تحول کیفی در این سازمان را ایجاد کرد چراکه به اعتقاد آنان سرافراز از کارنامه ی قابل قبولی در معاونت برون مرزی صدا و سیما و مدیریت شبکه هایی از جمله «پرس تی وی» و «هیسپان تی وی» برخوردار است.

سیاست های اعلام شده از سوی رییس تازه ی رسانه ی ملی و عملکرد وی طی چند ماه گذشته تا حدی نشانگر رویکرد کیفیت محور سرافراز بوده است؛ رویکردی که در چارچوب آن، هدف های چون کوچک سازی و چابک سازی سازمان صدا و سیما در دستورکار قرار گرفته است.

به نظر می رسد اگر هدف های اعلام شده از سوی سرافراز به درستی اجرا شود، مشکل های زیرساختی، برنامه یی، بودجه یی، معضل نیروی انسانی در صدا و سیما و مشکلات پرشمار کارکردی رسانه ی ملی تا حدی بر طرف شود. از این رو برای قضاوت بهتر در این زمینه باید منتظر ماند و به آینده چشم دوخت.

• تنگناها و فراخناهای یار مهربان فرهنگ

حوزه ی نشر یکی دیگر از خبرسازترین و البته پرچالش ترین حوزه های فرهنگی در سال 1393 بود. در این سال بسیاری از آثار نویسندگان داخلی و آثار ترجمه شده که در صف انتظار دریافت مجوز مانده و به دلیل برخی سختگیری و تنگ نظری ها جلوی انتشار آن گرفته شده بود، مجوز انتشار یافت.

در همین ارتباط، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به تازگی با اشاره به اراده ی مسوولان فرهنگی برای رفع مانع های پیش روی حوزه ی نشر، از انتشار 64 هزار عنوان کتاب تا ابتدای اسفند سال گذشته خبر داد که این رقم نشان از خروج برخی کتاب ها از فهرست سیاه انتشار دارد؛ کتاب هایی که بسیاری از آن ها بدون دلیلی خاص و معیاری مشخص سال ها پشت درهای بسته ی مجوز نشر مانده بود.

در همین حال، هیاهوگری ها در مورد عملکرد مسوولان حوزه ی نشر نیز طی یک سال گذشته قابل تامل بود. در این مدت شایعه سازی‌ها در مورد ارایه ی مجوز انتشار به برخی کتاب‌ها باعث شد مقام های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بارها به ارایه ی توضیح هایی در این زمینه بپردازند.

اعطای مجوز انتشار به کتاب «زوال کلنل» نوشته ی «محمود دولت آبادی» و ترجمه ی رمان «لولیتا» نوشته ی «ولادیمیر ناباکوف» از جمله شایعه هایی بود که در برخی رسانه های مخالف دولت منتشر شد.

به رغم خروج برخی کتاب ها از فهرست ممنوعه، شمارگان کتاب های چاپ شده در سالی که گذشت باز هم روند کاهشی را ادامه داد و چشم اندازهایی نگران کننده در زمینه ی وضعیت کتابخوانی و نیز اقتصاد نشر را نمایان ساخت.

سال 1393 با همه ی تجربه ها و رخدادهای نگران کننده و تاسف برانگیز یا خوشایند و امیدوار کننده به پایان رسید اما هنوز وعده ها و چالش های بسیاری وجود دارد که نشانگر اهمیت و سنگینی بار وظیفه و مسوولیت تصمیم گیرندگان و کنشگران فرهنگی است.

• گروه پژوهش و تحلیل خبری