جمعیت تحت پوشش این سازمان، شامل حدود 5/10میلیون نفر بیمه شده و نزدیک به دو میلیون نفر مستمری‌بگیر است که با درنظر گرفتن افراد خانواده بیمه‌شدگان، جمعیت تحت پوشش این سازمان برای خدمات درمانی به بیش از 32/5 میلیون نفر می‌رسد. براساس قانون، سازمان تأمین اجتماعی یک سازمان عمومی غیردولتی است که بخش عمده منابع مالی آن از محل حق بیمه‌ها (با مشارکت بیمه شده و کارفرما) تأمین می‌شود و متکی به منابع دولتی نیست. به همین دلیل، دارایی‌ها و سرمایه‌های آن متعلق به اقشار تحت پوشش در نسل‌های متوالی است و نمی‌تواند قابل ادغام با هیچ‌یک از سازمان‌ها و مؤسسات دولتی یا غیردولتی باشد. تکیه‌گاه اصلی این سازمان مشارکت سه‌جانبه کارفرمایان، بیمه‌شدگان و دولت در عرصه‌های مختلف سیاستگذاری، تصمیم‌گیری‌های کلان و تأمین منابع مالی است.
اصول و مبانی بیمه‌گری این سازمان به‌نحوی تنظیم شده که بین اهداف اصلی آن با اهداف کلان نظام اقتصادی کشور همسویی کامل وجود دارد؛ از یک سو رونق فعالیت‌های تولیدی و صنعتی موجب افزایش جمعیت تحت پوشش بیمه و تقویت منابع مالی این سازمان می‌شود و از سوی دیگر پوشش بیمه‌ای کارگران به افزایش اطمینان خاطر، ایجاد امنیت روحی و سلامت جسمی و در نهایت ارتقای بهره‌وری نیروی کار منجر می‌شود. همچنین همه عواملی که فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی را تحت‌تأثیر قرار دهد بر منابع و مصارف سازمان تأمین اجتماعی نیز اثرگذار است. ازجمله این عوامل می‌توان به بحران بیکاری، افزایش نرخ سالمندی، بی‌ثباتی در فعالیت‌های اقتصادی، افزایش حوادث و سوانح در کشور و رشد روزافزون هزینه‌های درمان اشاره کرد. تعهدات این سازمان برابر استانداردهای تعیین شده به وسیله سازمان بین‌المللی کار و سازمان بین‌المللی تأمین اجتماعی تنظیم شده و بالاترین حد این استانداردها را در بر می‌گیرد. چگونگی تحقق این تعهدات و ارائه خدمات به وسیله این سازمان را قانون معین کرده است.
در تیرماه 1354قانون تــأمیـن اجـتمـاعـی تصویب و سازمان تأمین اجتماعی تشکیل شد.
در سال 1358لایحه‌ای در شورای انقلاب تصویب و سازمان تأمین اجتماعی احیا شد. همچنین در اصل 29 قانون اساسی آمده است: برخورداری از تأمین اجتماعی برای بازنشستگی، بیکاری، از کار افتادگی، بی‌سرپرستی، حوادث و سوانح و نیاز به مراقبت‌های بهداشتی و درمانی به‌صورت بیمه‌ای و غیربیمه‌ای، حقی است همگانی و دولت موظف است خدمات و حمایت‌های فوق را برای یکایک افراد فراهم کند.
در سال 1367قانون بازنشستگی پیش از موعد تصویب شد که با کاهش سن و سابقه مورد نیاز برای بازنشستگی، فشار مالی بسیار سنگینی را به صندوق تأمین اجتماعی وارد کرد.
در سال 1373با تصویب قانون بیمه همگانی خدمات درمانی، تحولاتی در نظام بیمه خدمات درمانی کشور پدید آمد که تأثیرات مهمی بر سازمان تأمین اجتماعی گذاشت.
در سال 1379رانندگان حمل و نقل بار و مسافر بین شهری، تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی درآمدند. در نیمه نخست سال 1379، پیش‌نویس لایحه نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی پس از تأیید از سوی وزارت بهداشت، جمعیت هلال احمر، سازمان بهزیستی و سازمان بیمه خدمات درمانی، با امضای وزیر وقت بهداشت، تقدیم رئیس‌جمهور شد. سپس در فصل پنجم برنامه سوم توسعه (1383- 1379) با عنوان نظام تأمین اجتماعی و یارانه‌ها با تفصیل بیشتری به این مهم پرداخته شد.
در سال 1355با انحلال وزارت رفاه و تشکیل بهداری و بهزیستی، سازمان تأمین اجتماعی به صندوق تأمین اجتماعی تغییر نام داد و تعهدات و امکانات درمان آن به وزارت بهداری و بهزیستی محول شد.
در سال 1366قانون بیمه بیکاری تصویب شد.
در سال 1368با تصویب قانونی ارائه تعهدات درمانی و اداره امور مراکز درمانی سازمان تأمین اجتماعی از وزارت بهداشت منتزع و به سازمان تأمین اجتماعی واگذار شد.
در ســـــال 1376 قالی‌بافان خانگی فاقد کارفرما تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی درآمدند.
براساس ماده 40قانون برنامه سوم توسعه، دولت موظف شد ساختار سازمانی مناسب نظام تأمین اجتماعی را با راهبردهای کلی رفع تداخل وظایف دستگاه‌های موجود تأمین پوشش کامل جمعیتی و افزایش کارآمدی و اثربخشی خدمات، تدوین و به مجلس شورای اسلامی ارائه کند. پس از ارائه دوطرح شورای‌عالی رفاه و تأمین اجتماعی و سازمان ملی رفاه و تأمین اجتماعی، طرح تشکیل وزارت رفاه و تأمین اجتماعی در کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، تنظیم شد و در نهایت در نیمه دوم سال 1381به تصویب نهایی مجلس رسید.
در خرداد‌ماه سال 1383 قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی که یکی از مهم‌ترین مصوبات مجلس ششم بود، ارائه شد.
