بعضی وقت‌ها خاطرات کودکی دست از سر آدم برنمی‌دارند و همین طور در تمام طول زندگی آدم را سایه به سایه تعقیب می‌کنند. خاطره روزهای آدینه کودکی‌ام دقیقاً همین حکم را دارد. یادم است وقتی بقچه می‌گذاشتیم زیر بغلمان و راه می‌افتادیم به سمت دزاشیب و تا چشممان به سردر حمام قدیمی می‌افتاد پا تند می‌کردیم تا هرچه زودتر لب حوضچه‌هایش بنشینیم و بازی کنیم.
پا به هشتی‌های گرمابه که می‌گذاشتیم بخار آب می‌خورد تو صورتمان و حوض گرمابه هم اسباب بازی ما می‌شد. حالا دیگر سال‌ها از آن روزها می‌گذرد ودیگر غروب‌ها کسی نمی‌آید که سر در حمام قدیمی دزاشیب چراغی بیاویزد. چراغ حمام‌های قدیمی شمیران یکی یکی خاموش شده و تنها چند تایی از آنها توانسته‌اند که سر و شکل قدیمی‌شان را به همراه معماری منحصر به فردشان حفظ کنند.
معماری حمام‌های قدیمی یکی از موضوعاتی است که معمولاً در نگاه به این مکان‌ها از قلم می‌افتد، در حالی که یکی از ویژگی‌های مهم حمام‌ها معماری آنهاست. از طرفی اقلیم هر منطقه مثل شمیران بر روی معماری حمام‌ها تأثیرگذار است و به نوعی هویت معماری آن منطقه را هم نشان می‌دهد.
مهندس رضا فیاض که تحقیقات مفصلی درباره گرمابه‌های قدیمی شمیران انجام داده درباره تأثیر اقلیم شمیران بر معماری گرمابه‌ها می‌گوید: «اقلیم یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی مؤثر در طراحی و ساخت گونه‌های متعدد معماری است. در بررسی رابطه اقلیم و معماری، باید به تفاوت عمده میان معماری سنتی و معماری جدید و میان گونه‌های متعدد معماری با یکدیگر توجه کرد.
گرمابه‌ها از این منظر یکی از گونه‌های شاخص معماری سنتی ایران محسوب می‌شوند؛ زیرا مراحل گوناگون طراحی و اجرای آنها، بدون امکان نظر به اقلیم و محیط طبیعی، ممکن نبوده است. در معماری سنتی ایران، شرایط اقلیمی بر ویژگی‌های معماری، سازه، تأسیسات و تزیینات گرمابه‌ها تأثیر گذاشته و سبب بروز پاره‌ای تفاوت‌ها در وجوه مذکور شده است.
نتایج مطالعات ما نشان می‌دهد که با وجود وجوه اشتراک بسیار شرایط اقلیمی در ساخت و معماری حمام‌ها تأثیر قابل‌توجهی داشته است. ساخت گرمابه‌های بزرگ، احداث فضای چال حوض و به کارگیری کاشی در تزیینات از جمله اصلی‌ترین مشخصات حمام‌های اقلیم گرم و خشک است.
کوتاه بودن ارتفاع گرمخانه، بکارگیری چفدهای تند، استفاده از تزیینات آهک‌بری، حجاری و آجرکاری از مهم‌ترین ویژگی‌های حمام‌های اقلیم سرد و کوهستانی به شمارمی‌رود که گرمابه‌های شمیران زیرمجموعه همین معماری قرار می‌گیرند و یکی از مشهورترین آنها گرمابه تاریخی دزاشیب ¨بوعلی © است که در دوره صفویه ساخته شده.»
چای و قلیان و مشت ومال
مهندس رضا فیاض با اشاره به اینکه معماری گرمابه‌ها در شمیران سبک خاصی دارد به بخش‌های مختلف گرمابه اشاره می‌کند و می‌گوید: «محلّی که در آن شستوشو انجام می‌شود تالار بزرگی است که در یک جهت آن 2 خزینه بزرگ آب سرد و گرم قرار دارد. برای داخل شدن به خزینه باید از چند پلّه بالا رفت.
دور تا دور محوّطه غرفه‌های کوچکی است که مشتری‌ها جداگانه در آن شستوشو می‌کنند. سربینه هم یکی دیگر از بخش‌های حمام‌هاست که محوّطه‌ای است بزرگ که حوضی با کاشی‌ها آبی رنگ و ماهی‌های کوچک رنگین شناور در وسط آن قرار گرفته. در چهارگوش یا دورادور حوض گلدان‌های شمعدانی چیده می‌شود.
دورادور سربینه سکّویی محّل درآوردن و پوشیدن لباس است. این سکّو در کنار راهرو کوچکی که به در ورودی متصّل است بلند‌تر ساخته می‌شود و استاد حمّامی آنجا می‌نشیند. این محل را سردم گویند. در زورخانه و قهوه‌خانه نیز محلّی به همین شکل با تزیینات متفاوت سردم خوانده می‌شود. استاد حمّامی منقلی پیش روی می‌گذارد که دائم پر از آتش است و قوری چای و قلیان در کنار آن همیشه آماده می‌ماند.»
دوران فراموشی گرمابه‌ها
«فرهاد فخارتهرانی»، استاد دانشگاه و مرمت کار حمام‌های تاریخی با اشاره به اینکه حمام‌های قدیمی تهران بخصوص شمیران کم کم به دست فراموشی سپرده می‌شود و همین موضوع باعث تخریب و از بین رفتن آنها می‌شود می‌گوید: «گرمابه‌های به جای مانده از تاریخ کهن شمیران علاوه بر به نمایش گذاشتن سبک خاص معماری، فرهنگ مردم‌شناسی غنی را در داخل خود گنجانده‌اند.
با توجه به این که هم اکنون تنها تعداد اندکی از این حمام‌های تاریخی در تهران باقی مانده، اما لازم است مسئولان در زمینه مرمت و احیا و همچنین تغییر کاربری این بناهای تاریخی اقدام کنند.» به گفته فخارتهرانی در راستای تغییر کاربری و به خصوص احیا گرمابه‌ها، 2 حمام تاریخی در شهر تبریز، مرمت شده و با انجام تغییرات لازم به شکل مدرن در آمده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی می‌گوید: «گرمابه‌ها، با استفاده از مواد و مصالح مقاوم در برابر بخار به صورت ویژه طراحی شده‌اند، که در طراحی و تدوین نقشه‌های امروزی برای احداث حمام‌ها، می‌توان با انجام تحقیقات و پژوهش‌ها از اطلاعات مربوط به حمام‌های تاریخی، بهره‌مند شد.»
کوتاه درباره نخستین گرمابه‌های شمیران
پاتوق پیرمردها
شبنم بهروز بعضی از مکان‌های قدیمی، صرفاً به خاطر قدیمی بودنشان خیلی برای ما آدم‌های شهرنشین تصویر آشنا و ملموسی نیستند اما با همه این حرف‌ها تصور حمام‌های قدیمی چندان مشکل نیست، چون هم از عمر حمام‌های مدرن، خیلی نمی‌گذرد و هم هنوز آثاری از حمام‌های عمومی قدیمی در محله‌های مختلف شهر پیدا می‌شود.
در شمیران، حمام‌های عمومی وجود داشته‌اند که هنوز به جا مانده اما اگر بخواهیم به سراغ قدیمی‌ترین حمام‌های این منطقه برویم، بدون شک، حمام دو قلوی تجریش جزو قدیمی‌ترین‌ها خواهد بود. این حمام که به اسم «روشن» هم شهرت داشته، در اواسط بازار تجریش قرار داشته و متعلق به یکی از ثروتمندان محل ـ سیدعابدین داودی ـ بوده است که امروز از شکل و شمایل پیشین خود درآمده و بصورت خصوصی به دست نوادگان وی افتاده است.
گرمابه روشن هم مثل قهوه‌خانه‌های آن زمان، به پاتوقی همیشگی برای کسبه و اهالی محل تبدیل شده بود تا جایی که حتی در ماه‌های رمضان، اهالی محل، این حمام را به محلی برای صرف سحری و افطاریشان تبدیل کرده بودند. قیمت هر نوبت حمام یک تومان بوده که شامل تمامی خدمات رایج حمام‌ها می‌شده است.
اگرچه این حمام برای کسانی که احتمالاً هنوز به سبک جدید حمام‌ها عادت نکرده بودند، قسمت کوچکی مشابه خزینه داشت اما این قسمت، امروز به مخروبه‌ای تبدیل شده است. گرمابه صالح هم یکی دیگر از حمام‌های قدیم شمیران بود که به میرزا فرج‌الله سیف نوری یکی دیگر از ثروتمندان شمیران تعلق داشته است.
این گرمابه که کمی با میدان اصلی تجریش فاصله داشت دارای رونق خوبی بود تا جایی که ریش‌سفیدان محل می‌دانستند این حمام جایی برای ملاقات رفقای گرمابه و گلستانشان است. اگرچه این حمام‌ها یک روزی محل گذر آدم‌های متفاوتی بودند و مکانی برای ملاقات و آشنایی هم‌محله‌ای‌ها شناخته می‌شدند اما امروز دیگر از این گرمابه‌ها آثاری باقی نمانده و اگر مانده، دیگر رونق سابق را ندارد،
یادآوری آداب و مشاغل حمام‌ها در روزگار فراموشی
روایتی از قابوسنامه
چون به گرمابه رفتن حاجت اوفتد بر سیری مرو که زیان دارد اما گرمابه سخت جلیل است شاید گفتن که تا حکیمان بناها ساختند از گرمابه بهتر هیچ بنا نساختند. ولکن با همه نیکی هر روز به گرمابه رفتن سود ندارد بلکه زیان دارد که عصب‌ها و مفاصل نرم گرداند و سختی وی ببرد و طبیعت عادت کند هر روز به گرمابه رفتن، تو چون یک روز نروی آن روز تن تو چون بیماری بود و اندام‌ها درشت شود چنان باید که هر دو روز یک روز شود تا هم تن را سود دارد و هم بر عنایی ¨خودآرایی© منسوب نکنند.
و چون به گرمابه روی اول به خانه سرد شو و یک زمان توقف کن چندان که طبع از وی حظی ¨لذتی© یابد. آنگه در خانه میانگی رو و آنجا یک زمان بنشین تا از آن خانه نیز بهره‌یابی. آنگه در خانه گرم شو و ساعتی همی باش تا حظ خانه گرم نیز بیابی. چون گرما در تو اثر کرد در خانه خلوت رو و آنجا سر بشوی.
و باید که در گرمابه بسیار مقام نکنی و آب سخت گرم و سخت سرد برخورد نریزی، معتدل باید که بود. و اگر گرمابه خالی بود غنیمتی بزرگ دان که حکما گرمابه خالی را غنیمتی دارند از جمله غنیمت‌های بزرگ. و چون از گرمابه بیرون آیی موی سخت خشک باید کردن وانگه بیرون رفتن نفع و ضرر گرمابه اینست که گفتم اما در گرمابه از آب خوردن پرهیز کن که سخت زیان دارد و استسقا آورد مگر سخت محرور ¨گرمازده© بود، آنگه روا باشد که اندکی بخورد.
سرشماری از طریق حمام‌های محلی
یکی از وسایل عمده تعیین جمعیت شهرها، حمام‌های آن شهر بود که تعداد مشتریان آن را به دست می‌آوردند و جمعیت را حدس می‌زدند. یعنی محاسبه می‌کردند که در هر حمام ساکنان چند خانه استحمام می‌کنند و در هر خانه به طور متوسط چند تن سکونت دارند، که مجموع آنها جمعیت تقریبی بوده است.
حمام برای مردم آن زمان چیزی فراتر از جای شستوشو بود. در آنجا، اقوام و دوستان و بچه محل‌ها را می‌دیدند و از حالشان باخبر می‌شدند. از هر کجا خبری داشتند، به اطلاع یکدیگر می‌رساندند، گاه شکوه اهل سیاست را در گوش هم پچ‌پچ می‌کردند، فرزندان خویش را به حمام برده و در حین شستوشو، شیوه سلوک اجتماعی و مردمداری و حرام و حلال شرعی را بدانان می‌آموختند.
دختران را برای پسران خویش خواستگاری می‌کردند، اگر پسری برای دختر دم بختشان پا پیش گذارده بود، دزدانه، سر تا پایش را برانداز کرده و سلامت جسمش را می‌سنجیدند، حمام عروسی و زایمان می‌گرفتند و دیگران را به جشن و شادی خویش فرا می‌خواندند.
همشهری محله - 1
