آب‌های خلیج فارس دوباره آبی می‌شود؟

و تنها در مناطقی همچون هرمزگان، بندرعباس، بندر لنگه، اطراف قشم، مناطقی در اطراف بوشهر تا بندر گناوه کماکان آثار پدیده کشند قرمز وجود دارد.»

دکتر حسین نگارستان، مدیر بخش اکولوژی منابع آبی مؤسسه تحقیقات شیلات ایران در گفت‌وگو با همشهری آخرین وضعیت پدیده کشند قرمز را اینگونه توصیف می‌کند و در مورد فعالیت‌های انجام شده برای مبارزه با این پدیده می‌گوید: در حال حاضر عملیات پایلوت رس‌پاشی توسط 2 فروند هواپیما از ارتفاع 300متری روی لکه‌ها در مناطقی که بیشترین مزاحمت را ایجاد می‌کردند در دست انجام است.

مبارزه فیزیکی با این پدیده البته از چند هفته پیش و از روی شناور آغاز شده است: ما این عملیات پایلوت رس‌پاشی را ابتدا از روی شناور آغاز کردیم که نتایج، حاکی از تاثیر 50 تا 60 درصدی روش بود که نتیجه‌ای قابل‌قبول است. دکتر نگارستان با بیان اینکه انتظار می‌رود رس‌پاشی از روی هوا که یکنواخت‌تر انجام می‌شود نتیجه بهتری داشته باشد به همشهری می‌گوید: تاثیر این روش در آزمایشگاه منجر به حذف 80 تا 90 درصدی پدیده کشند قرمز شده است.

زمانی برای شکوفایی پلانکتون‌ها

از مهر‌ماه امسال آب دریا در آبهای شرقی استان هرمزگان- حوالی جاسک- به رنگ قرمز درآمد و در کمتر از یک ماه تمامی جزیره قشم و نواحی ساحلی بندرعباس را در برگرفت و موجب از بین رفتن ماهیان و کفزیان شد و به این ترتیب نام «کشند قرمز» بر سر زبان‌ها افتاد.

تا اواخر بهمن‌ماه کشند قرمز تمامی آبهای استان بوشهر را نیز در‌نوردیده بود و از سمت جنوب نیز تمامی آب‌های ساحلی کشورهای عمان، امارات و عربستان را نیز در بر گرفته بود و موجب از بین رفتن بیش از 1000تن ماهی در سواحل این کشورها خصوصاً امارات (فجیره) شده بود.

بررسی‌های اولیه نشان داد که این حالت یک شکوفایی جلبکی است که کشند قرمز بسیار شدید و گسترده‌ای را موجب شده که تاکنون از این حیث بی‌نظیر بوده است. نمونه‌برداری‌های متعدد توسط مراکز تحقیقاتی مختلف منطقه نیز نشان داد که گونه زیاد شده از نوعCochlodinium polykrikoides است.

«شکوفایی‌های فیتوپلانکتونی پدیده‌ای است عادی که هر ساله و در چندین نوبت به‌صورت طبیعی در آبهای دریایی پیش آمده و در خلال آن تعداد فیتوپلانکتون‌ها زیاد می‌شود. زمان معمول آن در مناطق نیمه گرمسیری و معتدله کره زمین معمولاً در اوایل بهار و پاییز است که طی آن درجه حرارت آب مساعد رشد این جلبک‌های تک سلولی می‌شود.

حال چنانچه تعداد این سلول‌ها بیش از حدود یک میلیون عدد در لیتر شود، در این صورت رنگ آب به رنگ غالب این موجودات درآمده و تغییر می‌نماید.»  دکترسید محمد رضا فاطمی، مدیر گروه بیولوژی دریا واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد، با این مقدمه فیتوپلانکتون را اینچنین توصیف می‌کند: فیتوپلانکتون‌ها گیاه تک سلولی هستند و در مجاورت نور خورشید و گرفتن گاز کربنیک و مواد مغذی از آب، عمل فتوسنتز یا «ساخت مواد آلی» را انجام می‌دهند و این مواد نیز به مصرف دیگر جانداران می‌رسند.

به همین لحاظ، این موجودات زیر بنای تولید در آبها را بر عهده داشته و حیات اکثر آبزیان به آنها وابسته است و هر گونه تغییر در کم و کیف یا ترکیب آنها، دارای پیامدها و تغییرات گسترده در ترکیب و الگوی پراکنش دیگر آبزیان خواهد بود.

محققان مهم‌ترین عوامل کشند قرمز را شامل درجه حرارت مناسب و وجود مواد مغذی (خصوصاً فسفات و نیترات) در آب ارزیابی می‌کنند، اما عوامل فرعی و محلی دیگر نیز در شدت یا گسترش آن نقش دارند.

اما سر و کله ککلودینیوم از کجا در آب‌های ایران پیدا شده است؟ دکتر چگینی رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی ایران در پاسخ به این سؤال همشهری می‌گوید: به‌نظر می‌رسد این‌گونه بومی آب‌های ایران باشد چراکه حدود 16 سال پیش وجود آن در آبهای خلیج فارس گزارش شده است، اما اینک شرایط محیطی برای رشد انفجاری‌اش مهیا شده است.

وی البته احتمال فرضیه‌های دیگر برای افزایش تعداد این‌گونه را در خلیج فارس رد نمی‌کند: این احتمال هم وجود دارد که در اثر توفان گونوی 2سال پیش تعداد این‌گونه در خلیج فارس افزایش یافته باشد.

در مقابل این اظهارات، مدیر بخش اکولوژی منابع آبی مؤسسه تحقیقات شیلات ایران ککلودینیوم را گونه‌ای مهاجم می‌خواند که بومی خلیج‌فارس نیست: گزارش 16 سال پیش چندان دقیق نیست و نمی‌تواند مبنا باشد.

به گفته دکتر نگارستان هنوز کاملا مشخص نیست که ککلودینیوم چگونه به آبهای ایران رسیده است و هرچند تئوری‌هایی مبنی بر انتقال آن به واسطه توفان گونو یا با آب توازنی کشتی‌ها مطرح شده، اما هیچ‌کدام از این تئوری‌ها به اثبات نرسیده و این احتمال وجود دارد که ککلودینیوم‌ها به مرور زمان با جریان آب به خلیج فارس رسیده باشند.

سمی یا غیر‌سمی؛ مسئله این است

ککلودینیوم گونه‌ای بومی آمریکاست که از سال 1985 به آب‌های ژاپن و کره رسیده و پس از آن به مرور در فیلیپین، اندونزی و هند رسیده است و حال نیز در خلیج فارس دیده شده است. اما در هیچ مکانی دلیلی مبنی بر سمی بودن این‌گونه مشاهده نشده است.

دکتر نگارستان با بیان این مطلب، تمام اظهاراتی که راجع‌به سمی بودن این‌گونه مطرح می‌شود را رد می‌کند و می‌گوید: کارشناسان کره‌ای که در ایران حضور یافتند به صراحت بر این نکته تایید کردند و این درحالی است که مصرف ماهی خام در این کشور رواج دارد و اگر ککلودینیوم سمی بود باید در این کشور عوارض ناشی از مصرف ماهی نمود می‌یافت.

وی در ادامه به مکانیسم از بین رفتن ماهی‌ها در اثر پدیده کشند قرمز اشاره می‌کند: ایجاد شرایط هیپوکسی یا کم شدن اکسیژن یا بی‌هوازی شدن ستون آبی موجب خفگی ماهیان و یا آبزیان خصوصاً در مناطق کم عمق ساحلی می‌شود.

در این حالت، بیشتر آبزیانی که قدرت جابه‌جایی اندکی دارند و یا در بستر ساکن‌اند، تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند. به گفته دکتر نگارستان در میان ماهیان مرده در آب‌های ایران گونه‌هایی چون ماهی شیر و تن که سرعت زیاد دارند دیده نشده چون از محیط کم‌اکسیژن دور می‌شوند و این خود موید این موضوع است که ککلودینیوم سمی نیست چون در این صورت تمام انواع ماهی را می‌کشت.

تأثیر مستقیم بر موجودات مانند خسارت به آبشش و زخم‌های ‌پوستی در ماهیان و همچنین چسبیدن ماده‌ای ژله مانند که از تلاشی فیتوپلانکتون‌ها به آبشش ماهی می‌چسبد و ارتباطش با آب را قطع می‌کند از دیگر علل مرگ و میر آبزیان است.

در هر حال در میان انواع روش‌های زیستی، شیمیایی و فیزیکی موجود برای مقابله با این پدیده، در حال حاضر محققان ایرانی لختگی با خاک رس را در دستور کار دارند. ریختن خاک رس روی سطح آب موجب چسبیدن ذرات رس و جلبک‌ها به یکدیگر شده و با یکدیگر به‌صورت لخته درآمده و در اثر سنگینی به بستر آب فرو می‌روند.

هرچند دکتر نگارستان این روش را مسکنی موقت توصیف می‌کند و می‌گوید: اگر کل منطقه آلوده شود این روش راهگشا نیست و به همین دلیل محققان ایرانی شب و روز تلاش می‌کنند و اکنون در حال مطالعه روی روش‌های زیستی هستیم تا ان‌شاءالله این پدیده را تحت کنترل در آوریم.

قرمزی آب از چیست؟

نام کشند قرمز (Red tide) اصطلاحی عمومی برای پدیده‌ای است در محیط‌های آبی که در حقیقت «شکوفایی پلانکتونی» است و در خلال آن تعداد سلول‌های فیتوپلانکتونی (phytoplankton)بیش از حد عادی زیاد شده به‌نحوی که رنگ آب را تغییر داده و به وضوح دیده می‌شود.

نام کشند (tide) نیز به این خاطر همراه با رنگ می‌آید که از آنجا که این پدیده یکنواخت نیست و شدت آن به مانند کشند یا جزرومد آب دریا کم و زیاد می‌شود و بالا و پایین می‌رود.

از آنجا که هیچ ارتباطی بین جزرومد و این پدیده وجود ندارد، بنابراین برخی از محققان ترجیح می‌دهند که به آن اصطلاح «شکوفایی جلبکی» (algal bloom) را اطلاق کرده و به انواع خطرناک آنها شکوفایی جلبکی مضر یا «هَبز» (Hazardous Algal Blooms = HABs) گفته شود.