همشهری آنلاین - زهرا بلندی: کمتر کسی است در شهرری که «جواد صفی‌نژاد»، پدر علم قنات ایران، را نشناسد. نیاکانش از لرهای بختیاری بودند، ولی جدش در سال ۱۲۹۰ به شهرری آمد و پدر و پدربزرگش در ری متولد و بزرگ شدند.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
صفی‌نژاد درباره سال‌های دوردست ری می‌گوید: «پدرم محمداسماعیل کربلایی‌صفی در باغی اجاره‌ای به سبزیکاری مشغول بود و من هم تا کلاس ششم در کنار تحصیل به او کمک می‌کردم. وقتی به دوران دبیرستان رسیدم دست و بال پدرم بازتر و یک باغش ۲ باغ شد. آن زمان شهرری دبیرستان نداشت. تا سال سوم دبیرستان در چهارراه سرچشمه تهران، در یک آموزشگاه شبانه درس خواندم. لیسانس تاریخ و جغرافیا را سال ۱۳۳۶ از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و مدرک فوق‌لیسانسم را با پایان‌نامه‌ای درباره اماکن مقدس شهرری، از دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران گرفتم.»
پژوهشی که حاصلش فیلم مستند «بلوط» شد
او برای شناختن شیوه‌های زندگی متفاوت ایرانیان از نواحی عشایری کهگیلویه و بویراحمد تا بیابان‌های کویری کاشان را زیر پا گذاشته است و حاصل این جست‌وجوها نگارش ده‌ها کتاب و مقاله علمی و پژوهشی در موضوعات جغرافیا و جامعه‌شناسی روستایی است که در علوم تاریخ، جغرافیا و مردم‌شناسی مرجع به شمار می‌آیند. این فرزند سپیدموی ری از جوانی در مسیر تحقیق و پژوهش قرار گرفته و نخستین پروژه تحقیقاتی او درباره عشایر ترکمن و شاهسون بوده که همراه با تیم پژوهشی زنده‌یاد دکتر «نادر افشارنادری»، از جامعه‌شناسان و صاحب‌نظران مردم‌شناسی، انجام داده و سال ۱۳۴۶ در مستندی به نام «بلوط» به نمایش درآمد.
صفی‌نژاد در حوزه آموزش هم تدریس دروس مبانی جغرافیای انسانی، جامعه‌شناسی ایلات و عشایر، مردم‌شناسی ایران با تکیه بر ایلات و عشایر و... در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دانشگاه تهران و دانشگاه علامه طباطبایی را در کارنامه‌اش دارد. او در مورد چند و چون موضوعات مختلف مانند سبزیکاری شهرری، پیشینه شمال استان خراسان، فرهنگ لرهای ایران، اطلس ایلات کهگیلویه و... تحقیقات گسترده‌ای انجام داده و حاصل جست‌وجوهایش را در قالب کتاب‌ها و مقالات مختلف منتشر کرده است. برجسته‌ترین آثار پژوهشی استاد صفی‌نژاد در زمینه کشاورزی سنتی ایران (بنه) (کاشف بنه، در مورد نظام بنه‌بندی)، کاریز (قنات) های کشور است که سبب شده او «پدر علم قنات ایران» نامیده شود.
ساکن شهرری نیست اما دلش با شهرری است
نکته جالب توجه در مورد پدر علم قنات ایران این است که در کنار همه فعالیت‌هایش عاشق شهرری است و یکی از مهم‌ترین دغدغه‌هایش اعتلای تاریخ ری، فرهنگ ری و ثبت میراث مکتوب آن است. صفی‌نژاد می‌گوید: «در سال۱۳۶۰ به دلیل اینکه محل کارم دانشگاه تهران بود و رفت و آمد در شهرری تا دانشگاه تهران برایم مشکل بود در تهران سکونت پیدا کردم، اما چون زاده شهرری هستم و در آنجا بزرگ شده‌ام علاقه خاصی به این محله دارم. همیشه هر کتاب و منبع معتبری درباره ری می‌دیدم تهیه می‌کردم و شروع اولیه مطالب کتاب‌هایی که نوشتم همین کتاب‌ها و منابعی بود که طی سال‌ها جمع‌آوری کردم.»
اولین بار که در مورد ری دست به قلم شد سال ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ برای موضوع پایان‌نامه‌اش در دوره کارشناسی بود که اخیراً آستان حضرت عبدالعظیم آن را در قالب یک کتاب با عنوان «اماکن تاریخی ری» به چاپ رسانده است. برای اجرای این پژوهش خودش از نزدیک همه اماکنی که در کتاب درباره‌شان نوشته شده از حرم عبدالعظیم(ع) که مرکز ثقل این کتاب است تا برج طغرل، برج خاموشان، زندان هارون‌الرشید، نقاره‌خانه، قلعه گبری و... را از نزدیک دید و آنها را با جزئیات کامل ثبت کرد و یک منبع ارزشمند از اماکن تاریخی ری را برای آیندگان باقی گذاشت. شاید در آن‌روز کسی متوجه اهمیت کار این دانشجو برای ری نبود اما بعد از مدت‌ها این کتاب می‌شود یکی از کتاب‌های مرجع در مورد اماکن تاریخی ری که حالا هرکس بخواهد در مورد پیشینه اماکن ری بداند ناگزیر سراغش می‌رود.
صفی‌نژاد در بحث تاریخ اجتماعی هم تمرکز می کند و مفهومی به نام بُنه را که مزارع اشتراکی بودند و بین کشاورزها استفاده می‌شد مورد بحث قرار می‌دهد. کتاب مونوگرافی روستای «طالب آباد» روستایی در ۱۵کیلومتری شهرری، که به پیشینه ری و مشاهداتش در آن زمان می‌پردازد یکی دیگر از آثار مهم او در مورد ری است. گفته می‌شود سال‌ها قبل صفی‌نژاد در کتابش درباره شیوه زندگی، آداب و رسوم اهالی و کشاورزی در طالب‌آباد نوشت و همین کتاب شهرتی جهانی را برای این روستا به ارمغان آورد.
کتاب «شهرری، بررسی درونی جامعه انسانی از قاجار تا جمهوری اسلامی» در دست ویرایش
تا چند سال پیش که سرحال‌تر بود چند بار در هفته به شهرری می‌آمد و سنت صله رحم با آشنایان و دوستان قدیمی اهل ری و قرار ملاقات با پژوهشگران جوان شهرری را به جا می‌آورد. کسانی که با او ارتباط نزدیکی دارند می‌گویند این روزها دیگر مثل سابق امکان سرزدن مداوم به ری را ندارد اما هنوز دست از پژوهش در مورد این نقطه از شهر برنداشته و در بحث تاریخ ری در یکی ۲قرن اخیر در حال فعالیت و پژوهش است. پدر علم قنات ایران با دغدغه‌مندی‌اش برای ری، اخیراً در حال تألیف کتابی با عنوان «شهرری، بررسی درون جامعه انسانی از قاجار تا جمهوری اسلامی» است که به جامعه انسانی ری از قاجار تا امروز می‌پردازد. این کتاب در مرحله ویراستاری است و احتمالاً تا پایان سال جاری منتشر خواهد شد.
در این کتاب که به زوایای مختلف زندگی مردم ری و تحولات جامعه اجتماعی ری می‌پردازد، برای اولین بار از اماکنی سخن به میان می‌آید که تا به حال کسی به آنها نپرداخته است. برای مثال در مورد اینکه نظام آبیاری و آبیاران در جامعه کشاورزی ری چگونه انتخاب می‌شدند، از مرحله شروع فعالیت فرد در زمین کشاورزی تا آبیار، سربنه‌داری و بنه‌دار شدن در این کتاب توضیح داده می‌شود یا در بخشی دیگر به نقاطی از ری اشاره می‌شود که اکنون اثری از آنها موجود نیست ولی روزگاری محل رفت‌و آمد و تجارت بسیار زیادی برای مردم ری بوده است، مانند «بازارچه باباخان».
انگار خیلی‌ها به این ویژگی رفتاری‌اش واقف هستند. او هرکسی که اهل ری است را ترغیب می‌کند تا در هرمحله‌ای سکونت دارد و در هر موضوعی که فعالیت دارد از همان جنبه ری را بررسی کند و درباره‌اش بنویسد. مثلاً گفته می‌شود وقتی یکی از اهالی ترغوزآباد، دانشجو بود، صفی‌نژاد ترغیبش می‌کند که یک مونوگرافی در مورد ترغوزآباد بنویسد و اتفاقاً ایشان یک کتاب در مورد آنجا می‌نویسد. حالا هم وقتی از او می‌خواهیم تا توصیه‌ای به ری‌پژوهان جوان‌تر داشته باشد، می‌گوید: «نیاز است درباره مسائلی مربوط به شهرری، به‌خصوص بازمانده‌ها از ری قدیم مثلاً نظام آبیاری سنتی، نظام کشت سنتی محله‌ها(شهرری و روستاهای اطرافش) کار شود. چیزهایی که به صورت اصیل از شهرری قدیم باقی مانده اکنون در روستاهای آن پیدا می‌شود و بهتر است پژوهشگران زمان بیشتری برای تحقیق و بررسی در روستاهای آن صرف کنند.»
تلاش برای به‌روز شدن کتابخانه‌های ری
«امیدعلی مقیمی» دانشجوی دکترای کتابداری، ساکن ۴۵ساله شهرری که حدود ۳۰سال از فعالیتش به عنوان کتابیار و کتابدار در کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم(ع) می‌گذرد، ضمن یادآوری ارتباط کاری جدی و عمیق خود با صفی‌نژاد از ۲۰سال پیش، می‌گوید: «استاد خودش را جزوی از ری می‌داند و معتقد است برای این شهر بزرگ و عظیم باید کاری انجام داد. جالب است که وقتی سرحال‌تر از حالا بودند یکی از تفریحاتشان سرزدن به کتابفروشی‌های میدان انقلاب بود. ضمن دنبال کردن کتاب‌های مرتبط با تاریخ و جامعه‌شناسی روستایی، کتاب‌های جدید مرتبط با ری را به پژوهشگران جوان و کتابخانه‌های شهرری معرفی می‌کرد.»
مقیمی به پژوهش‌هایی که خودش با مشارکت استاد دست گرفته است، اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از موضوعاتی که استاد مشوق من بود انجامش دهم، جمع‌آوری منابع مرتبط با ری‌پژوهی و حرم‌پژوهی است. به یاری خدا در آینده‌ای نه چندان دور بانک عظیمی از اطلاعات و داده‌های مرتبط با ری و کتابخانه تخصصی ری و کتابخانه تخصصی آستان‌پژوهی را در حرم ایجاد خواهیم کرد تا در دسترس پژوهشگران قرار بگیرد. یکی دیگر از بحث‌هایی که با ایشان کار کرده‌ام بنه است. ایشان کاشف بنه است. چراکه خاستگاه و زادگاه بنه روستای طالب‌آباد ری است و کاشفش جواد صفی‌نژاد است. بنه شهرت جهانی دارد و هرسال پژوهشگران زیادی در دنیا به این بحث می‌پردازند.»
استاد راهنمای ری‌پژوهان جوان
«راهنمایی‌های استاد صفی‌نژاد و آثارش انگیزه بزرگی برای ری‌پژوهان جوان است، او سرچشمه خیلی از ایده‌ها و نظرات است و از دل آثارش پایان‌نامه‌ها و آثار متعددی در مورد شهرری استخراج شده است.»
«ابوالفضل متین‌فر» یکی از اهالی محله شهرری که کارشناس ارشد تاریخ است و شناخت خوبی نسبت به صفی‌نژاد دارد با بیان این موضوع، می‌گوید: «تا یکی ۲سال قبل که سرحال‌تر بودند هرهفته به شهرری سرمی‌زدند. یکی از پاتوق‌هایش هم کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم(ع) بود. استاد همه جا از عظمت و گذشته شهر و نقش این شهر در تاریخ ایران یاد می‌کند فوق‌العاده مشتاق است که افراد در رشته‌های مختلف مثل تاریخ، علوم اجتماعی و... به پژوهش در شهرری بپردازند. با هربار حضورش در شهرری جویای پژوهشگران جوان و موضوعات پژوهششان می‌شود تا اگر کمکی از دستش برمی‌آید در روند تحقیق انجام بدهد. هنوز هم دورادور پیگیر است اگر جوان یا نوجوانی علاقه‌مند به حوزه ری باشد کنارش است، کمک و راهنمایی‌اش می‌کند و با حساسیت و سخت‌گیری خاصی اشکالات کارش را برطرف می‌کند.»
بیش از ۲۰تألیف، بیش از ۷۰مقاله و ده‌ها مقدمه بر کتاب‌های علمی همکاران، در کارنامه «جواد صفی‌نژاد» یکی از مهم‌ترین و بی‌نظیرترین شاگردان دکتر «محمدحسن گنجی» (پدر جغرافیای ایران) وجود دارد.
نظر شما