این رسم دیرینه را می‌توان به‌عنوان میراث معنوی ثبت کرد. فال گرفتن که به معنی پیش‌بینی کردن و پیش‌گویی درباره واقعه و عملی است که در آینده اتفاق خواهد افتاد، از فرهنگ و دانش عامیانه مردم برخاسته است و از آنجا که بخشی از میراث معنوی شامل سنت‌های شفاهی و دانش و تجارب اجتماعی مردم است، فالگیری و به ویژه «فال حافظ» قابلیت ثبت در فهرست میراث معنوی را داراست.
شاید در برخورد اول با موضوع، «فال حافظ» را برای ثبت در فهرست میراث معنوی چندان قابل توجه نیابیم، اما با آشنایی بیشتر، نظرمان تغییر خواهد کرد. برای این منظور، باید با جنبه‌های مختلف فالگیری و اعتقاد مردم به فال حافظ آشنا شویم:
1 - فال‌گرفتن در فرهنگ ما پیشینه طولانی دارد. در واقع تفأل و مشورت با کتاب‌های مورد احترام و علاقه مردم، همچون کتاب‌های دینی، دیوان شاعران و به ویژه عارفان در میان ایرانیان باوری دیرینه است. به‌طور مثال در کتاب‌های تاریخی فراوانی آمده است که سلطان یا فرمانده سپاه که فردای جنگ برایش نامعلوم است، با یک فال تصمیمش را عوض کرده و یا اینکه مصمم‌تر از پیش شده است. همچنین شاهد هستیم که فال‌بینی در میان عوام مردم تا امروز هم جایگاه خود را حفظ کرده است.
2 - فال به‌صورت‌های گوناگونی همچون فال شانه، فال نخود، فال قهوه و انواع دیگر در بین عامه مردم رواج دارد. حتی توجه به فال، به تدریج حرفه و پیشه «فال‌بینی» و «فالگیری» را به وجود آورده است.
3 - علاقه مردم به تفأل به‌منظور اطلاع یافتن از وضعیتی است که برایشان قابل پیش‌بینی نیست و گاهی نیز به‌منظور صلاح‌اندیشی و مشورت انجام می‌گیرد.
فال حافظ
اگر چه احترام و اعتقاد ویژه‌ای که به حافظ در میان ایرانیان وجود دارد، لازم به یادآوری نیست، اما برای موضوع «فال حافظ»باید به آنها اشاره کوتاهی داشته باشیم.
درباره مشورت پادشاهان و بزرگان از دیوان حافظ و یافتن جواب «وصف‌الحال»، روایت‌ها و سندهای تاریخی فراوانی در دست است. از دوره صفویه به بعد، شاهدهای فراوانی درباره کرامت‌ها و لطیفه‌های شگفت‌آمیز فال حافظ سراغ داریم که در تذکره‌ها، یا به‌صورت مجموعه‌های مستقل در ایران و هندوستان نشر یافته است. لقب «لسا‌ن‌الغیب» و «ترجمان‌الاسرار»، که تذکره‌نویسان و عارفان همواره حافظ را به این صفت نامیده‌اند، به این خاطر است که در باور عامه مردم، حافظ از نیت همگان خبر داشته است.
دیوان حافظ یکی از کتاب‌هایی است که در خانه هر ایرانی وجود دارد و در کنار قرآن قرار داده می‌شود. جالب اینکه در میان برخی از هموطنان، دیوان حافظ را در سفره هفت سین می‌گذارند و پس از تحویل سال برای تمام افراد خانواده فال می‌گیرند.
فال حافظ به‌عنوان میراث معنوی
این که چه موقع فال بگیریم و چه کسی فال بگیرد و شیوه فال گرفتن چگونه باشد و نتیجه فال چگونه تفسیر شود، از مراحل فال حافظ به شمار می‌آیند که خود از عمق این باور حکایت دارد و آن را شایسته ثبت در فهرست میراث معنوی می‌کند.
1 - چه موقع فال می‌گیریم
فال حافظ در زمان یکی از جشن‌های شادی و مناسبت‌های مختلف ملی و مذهبی همچون چهارشنبه سوری، شب چله، روز سیزده به در، شب تیرماه سیزده، آخرین چهارشنبه ماه صفر، شب سیزدهم ماه صفر و... انجام می‌شود. حتی هنگامی که کسی بخواهد سفر کند یا در مورد موضوعی تصمیم بگیرد از دیوان حافظ کمک می‌گیرد.
2 - چه کسی فال می‌گیرد
بنا بر آداب و رسوم، «فال‌خوانی» کار همگان نیست. فال‌خوان باید حداقل یک و یا چند ویژگی را داشته باشد: 1- کسی باشد که صدای خوب و دلنشینی دارد و خوب شعر می‌خواند. 2- شخص باسوادی باشد. 3- ریش سفید یا شخص مهم مجلس باشد. 4- میزبان باشد.
3 - چگونه فال می‌گیریم
فال‌خوانی و تفأل به دیوان حافظ یکی از مراسم جمعی و گروهی محسوب می‌شود. در زمان‌هایی که برای فال خوانی بر شمردیم، این تنها صاحب فال نیست که با علاقه‌مندی به «فال‌خوان» گوش می‌سپارد، بلکه بقیه حاضران نیز با کنجکاوی سعی می‌کنند حدس بزنند که نیت صاحب فال چه بوده است و نظر خود را نیز ابراز می‌کنند.
شیوه‌های متفاوتی برای انتخاب «قرعه فال» وجود دارد که در شهرهای مختلف فرق می‌کند. انتخاب غزل فال هم دارای آداب و شرایط ویژه‌ای است. مثلا با کتابی که صفحه‌های آن پاره یا ناقص است فال نمی‌گیرند، یا بیش از سه فال برای یک نفر بی‌احترامی به حافظ محسوب می‌شود.
در زمان فال‌خوانی، فال‌خوان وضو می‌گیرد و سپس دیوان حافظ را مانند کتابی مقدس در دست نگه می‌دارد، رو به قبله می‌نشیند، نام خدا را بر زبان می‌راند، احیانا سه صلوات می‌فرستد و پس از اینکه صاحب فال نیت کرد، وی با سر انگشت و معمولا با چشم بسته، صفحه‌ای را نشان کرده و کتاب را می‌گشاید.
غزل فال، اولین غزل در صفحه سمت راست است. اگر شروع غزل در صفحه قبل باشد،
ورق زده و از مطلع غزل می‌خواند. غزلی را که بعد از آن می‌آید را «شاهد فال» می‌نامند.
حافظ را قسم می‌دهیم
باور عامیانه بر این است که در تفال از دیوان حافظ باید او را قسم داد. معمولا حافظ را به
«شاخ نبات» که او را معشوقه حافظ می‌پندارند، قسم می‌دهند. اما حافظ را به آب پاک و هفت شیشه گلاب و آب رکن آباد و شاه چراغ و شیرمادر و روز روشن و محمد‌و‌آل‌محمد و مولاعلی و چهارده معصوم و دوازده امام و حضرت عباس و... هم قسم می‌دهند.
نتیجه
گستردگی این مراسم در همه جای ایران، ماندگاری این رسم، آداب آمیخته به تقدسی که در این رسم دیده می‌شود، ادبیاتی که در رابطه با آن به وجود آمده و... همه و همه ما را در این اندیشه فرو می‌برند که یکی از آیین‌های ایرانی را با ثبت در فهرست میراث معنوی حفظ کنیم.
منبع:
به شاخ نباتت قسم (باورهای عامیانه درباره فال حافظ)، دکتر محمود روح‌الامینی، تهران، چاپ نقش جهان، 1369
