در هفته جهانی نجوم به‌سر می‌بریم. در این هفته که هرسال با توجه به وضعیت هلال ماه در اواخر فروردین یا اوایل اردیبهشت برگزار می‌شود، علاقه‌مندان به نجوم در سراسر جهان، مردم را به تماشای طبیعت زیبای آسمان شب دعوت می‌کنند و از آنان می‌خواهند فارغ از دغدغه‌های روزمره، بخشی از توجه خود را به این دنیای بی‌کران معطوف کنند.
در کشورمان نیز علاقه‌مندان به نجوم در گروه‌های مختلف، برنامه‌های متنوعی در سراسر کشور برگزار می‌کنند. به این بهانه، مروری داریم بر وضعیت و فعالیت‌های این گروه‌ها که تحت عنوان نجوم آماتوری در کشور انجام می‌شود.
نجوم آماتوری، واژه معادل Amateur Astronomy در زبان فارسی است؛ اما به جرات می‌توان گفت شباهت زیادی با مفهوم آن در دیگر کشورها ندارد. در بسیاری از کشورهای جهان و به‌خصوص کشورهای توسعه‌یافته، معمولا به افرادی منجم آماتور می‌گویند که از روی علاقه به آسمان‌شب، در این زمینه فعالیت می‌کنند و این کارها را با انتظارات مالی انجام نمی‌دهند.
رصد آسمان در جست‌وجوی اجرام و پدیده‌های خاص، عکس‌برداری از آسمان و اجرام سماوی، ساخت تجهیزات نجومی و انتشار مقالات و نشریات با موضوع علم نجوم تنها بخشی از این فعالیت‌های گسترده هستند. بسیاری از این فعالیت‌ها با کارهای یک دانش‌آموخته اخترشناسی و نجوم که در مراکز پژوهشی و دانشگاهی به کار مشغول است، هیچ تفاوتی ندارد.
تنها تفاوت، در این است که منجم آماتور الزاما دانش‌آموخته فیزیک و اخترشناسی نیست و براساس علاقه و تجربه و در زمینه‌های دلخواه خود فعالیت‌های علمی یا تفریحی انجام می‌دهد. برخی از این افراد به‌قدری در این کار پیشرفت می‌کنند که به دنیای حرفه‌ای وارد می‌شوند و همانند یک اخترشناس حرفه‌ای در مرکزهای پژوهشی و رصدخانه‌ها کار می‌کنند.
وضعیت‌آماتورهای ایران
اما در ایران اوضاع به‌شکلی دیگر است. در کشور ما اغلب منجمان آماتور فقط علاقه‌مند به آسمان‌شب هستند. آنان دوست دارند در مورد آسمان و اجرامی که در آن می‌بینند، بیشتر بدانند. بسیاری از آنها شیفته تماشای آسمان با یک ابزار، مانند دوربین دوچشمی یا یک تلسکوپ ساده هستند.
اگر توانایی داشته باشند، یک دوربین عکاسی می‌گیرند و از آسمان عکس می‌گیرند. کمی که پیشرفت می‌کنند، نجوم را در برخی مراکز آموزشی به علاقه‌مندان آموزش می‌دهند، گشت‌های رصدی برگزار می‌کنند و دوستداران طبیعت را با آسمان آشنا می‌کنند.
اگر خیلی بیشتر پیشرفت کنند، به نوشتن روی می‌آورند و آثارشان را یا به‌شکل مقاله در نشریات یا به‌شکل کتاب منتشر می‌کنند. نهایت آرزوی بسیاری از این منجمان آماتور این است که روزی یکی از عکس‌هایشان در یک نشریه خارجی منتشر شود!
منجم آماتور ایرانی وقتی سیاره‌ای مثل کیوان را رصد می‌کند، هدفی جز لذت‌بردن از تماشای این منظره بی‌نظیر ندارد، درحالی‌که منجمان آماتور دیگر کشورها با این امید به تماشای این سیاره می‌پردازند که شاید بتوانند قمری دیگر برای این سیاره کشف کنند. همین چند سال پیش بود که منجمان آماتور موفق شدند چندین قمر جدید برای سیارات مشتری و زحل کشف کنند.
اما تمام این افراد که خود را منجمان آماتور می‌نامند، چه در ایران و چه در دیگر نقاط جهان، شباهت مهمی با هم دارند. همه دوست دارند آسمان را رصد کنند و یک فعالیت تجربی انجام دهند. فعالیت تجربی، چیزی است که نوجوانان و جوانان ایرانی نیاز به آن را احساس می‌کنند، اما در 12 سال آموزش عمومی در 3 دوره دبستان، راهنمایی و دبیرستان آن را پیدا نمی‌کنند.
این است که وقتی از پشت تلسکوپ، منظره زیبایی را مانند سیاره کیوان با آن حلقه‌های زیبا می‌بیند و برای نخستین بار، مطلبی را خارج از کتاب تجربه می‌کند، شیرینی بی‌نظیر یک فعالیت تجربی را زیر زبانش احساس می‌کند و به این حیطه علاقه‌مند می‌شود.
چرا تفاوت داریم؟
البته نمی‌توان به جامعه نجوم آماتوری کشورمان خرده گرفت. شرایط کشورمان با دیگر کشورها تفاوت زیادی دارد. منجمان آماتور می‌توانند همپای اخترشناسان حرفه‌ای علم را پیش ببرند و خلأ حضور حرفه‌ای‌ها را در برخی زمینه‌های تحقیقاتی پر کنند.
اما وقتی وضعیت اخترشناسی حرفه‌ای در کشور مناسب نباشد، از آماتورها چه انتظاری می‌توان داشت؟ تعداد مراکز تحقیقاتی و پژوهشی دانش نجوم در کشور بسیار اندک است.
ابزارهای این مراکز بسیار قدیمی است و مناسب تحقیقات در زمینه‌های پیشرو علم امروز نیست. اغلب اخترشناسان و اخترفیزیکدانان کشور در زمینه‌های نظری فعالیت می‌کنند و اندکند آنها که کارهای تجربی قابل طرحی در سطح جهان ارائه می‌دهند. وقتی کسی نیست که این گروه توانمند و علاقه‌مند را هدایت کند، مشخص است که آنها هم نمی‌توانند کار چندانی انجام دهند.
از سوی دیگر، میانگین سن منجمان آماتور در دیگر کشورها بین 30 تا 40 سال است، در حالی‌که در کشور ما این میانگین حدود 15 سال است! همین سن پایین سبب می‌شود بسیاری از این علاقه‌مندان نتوانند در هر زمان دلخواه برنامه رصدی برگزار کنند.
برای برگزاری یک رصد مناسب باید از شهرهای بزرگ دور شد، اما برگزاری این برنامه در کشورمان معمولا با دشواری انجام می‌شود و بسیاری از والدین نمی‌توانند به فرزندان خود اجازه دهند زمان مناسبی برای فعالیت در این زمینه اختصاص دهند. وقتی شما نتوانید رصد کنید، اطلاعات نیز نخواهید داشت و بالتبع، نمی‌توانید فعالیت‌های علمی انجام دهید.
یک دلیل دیگر هم جوان بودن فعالیت‌های نجوم آماتوری در کشور است. از سال‌ها پیش در کشور، افرادی بوده‌اند که در زمینه نجوم آماتوری فعالیت‌هایی هرچند محدود انجام می‌دادند. اما با انتشار مجله نجوم از سال 1370، محوری برای شکل دادن فعالیت‌های نجوم آماتوری پدید آمد.
بسیاری از منجمان حرفه‌ای جوان کشور که امروز در دانشگاه‌ها حضور دارند، دانش‌آموزان و دانشجویان دهه 1370 هستند که این مجله آنها را به این بخش از علم علاقه‌مند کرد. اکنون 17 سال است که این مجله منتشر می‌شود و به همین مقدار نیز از شکل‌گیری ساختار نجوم آماتوری در کشور می‌گذرد، اما حتی از این تجربه نیز به‌درستی استفاده نمی‌شود.
در این چند سال، گروه‌های مختلفی در سراسر کشور تشکیل شده‌اند، اما متأسفانه برخی از گسترده‌ترین این گروه‌ها نمی‌توانند همدیگر را تحمل کنند و به‌جای همکاری یا رقابت در فضای سالم، به مچ‌گیری و مشکل‌تراشی برای هم می‌پردازند.
ای کاش مشکل فقط به این‌جا ختم می‌شد، اما افسوس که ریشه آن بسیار عمیق‌تر است. مشکل بزرگ‌تر این است که علم در زندگی روزمره مردم کشورمان بسیار کم‌رنگ است. نگاهی به مطبوعات، نشریات و حتی برنامه‌های صداوسیما این موضوع را نشان می‌دهد.
اگر سهم پزشکی را که به سلامت و بهداشت مردم و جامعه ارتباط دارد از مطالب علمی رسانه‌های کشور کسر کنیم، می‌بینید که سهم ناچیزی به دیگر موضوع‌های علمی و از جمله نجوم می‌رسد؛ در حالی‌که در رسانه‌های معتبر جهان، موضوع‌های نجومی و فضایی در صدر اخبار قرار دارد. به‌جز برخی مطالب شبکه چهارم سیما، دیگر مطالب علمی رسانه ملی معمولا پر از اشتباه است.
در میان این همه روزنامه که در کشور منتشر می‌شود، تنها 2 یا 3 روزنامه معتبر را می‌توان پیدا کرد که بتوان به درستی اخبار علمی آنها، اعتماد کرد. وضعیت خبرگزاری‌های کشور هم که جای خود دارد! با این حال گسترش فناوری ارتباطات، این فرصت را در اختیار نسل جوان امروز قرار داده‌است تا بتواند مستقل از مشکلات موجود، راه درست را پیدا کند.
با جست‌وجویی ساده در اینترنت می‌توانید پایگاه‌های مختلفی را به زبان فارسی پیدا کنید که اطلاعات روز علم نجوم و اخترشناسی را در اختیار علاقه‌مندان می‌گذارند. هرروز، کتاب‌ها و مقاله‌های تخصصی‌تر و پربارتری منتشر می‌شود که نشان از بالا رفتن سطح دانش جامعه نجوم آماتوری کشور دارد. برگزاری فعالیت‌های گروهی و سراسری طی چند سال اخیر، نشان از این دارد که منجمان آماتور کشور عزم خود را برای رسیدن به قله‌های پرافتخار علم جزم کرده‌اند.
از سوی دیگر، برگزاری المپیاد دانش‌آموزی نجوم در کشور، موج جدیدی به‌راه انداخته است. در نظام آموزشی کشور، درسی به نام نجوم ارائه نمی‌شود و تنها اطلاعات مرتبط به نجوم که در کتاب‌های درسی ذکر می‌شود، تعداد سیارات منظومه شمسی است!
اما فعالیت‌های نجوم آماتوری به‌قدری گسترده شده که تیم کشورمان در مسابقات جهانی، رتبه‌های بسیار خوبی کسب می‌کند. این، نشان از توان بالقوه جوانان و نوجوانان ایرانی است. باشد که این آینده‌سازان، کشور عزیزمان را به جایگاه شایسته‌ای در جهان برسانند.
پیشرفت ایران در نجوم آماتوری
درست است که فعالیت‌های نجوم آماتوری در ایران هنوز با شکل مناسبی که در دیگر کشورها برگزار می‌شود فاصله دارد، اما برخی موضوع‌های تحقیقاتی خاص وجود دارد که منجمان آماتور کشور در آنها پیشرفت‌های مناسبی داشته‌اند. برخی از اینها عبارتند از:
رویت هلال ماه: با توجه به فتوای مقام معظم رهبری در مورد رصد هلال با ابزارهای رصدی، منجمان آماتور کشور برنامه‌های رصدی بسیاری را برای رویت هلال اول و آخر ماه برگزار می‌کنند. خوشبختانه این فعالیت‌ها از سوی چند نهاد خودجوش هدایت می‌شود و هدف از اجرای آن، جمع‌آوری داده‌های مختلف برای به‌دست‌آوردن ملاکی جدید در رویت هلال ماه است. حاصل این فعالیت‌ها نیز رکوردشکنی منجمان آماتور کشور در رویت هلال است، به‌طوری‌که رکورد جهانی جوان‌ترین و باریک‌ترین هلال‌های دیده‌شده در جهان به منجمان آماتور ایران اختصاص دارد.
بارش‌های شهابی: یکی از زیباترین پدیده‌هایی که در آسمان دیده می‌شود، شهاب‌باران است. در برخی شب‌های خاص در سال می‌توان گذر تعداد زیادی شهاب را در آسمان رصد کرد. تا چند سال پیش، بسیاری از منجمان صرفا برای تماشای زیبایی این رویداد به رصد آن اقدام می‌کردند، اما خوشبختانه طی چند سال، روند رصد بارش‌های شهابی در کشور تغییر کرد. بسیاری از گروه‌هایی که به رصد بارش‌های شهابی اقدام می‌کنند، به شیوه‌های علمی رصد می‌کنند و اطلاعات خود را تحلیل کرده یا با ارسال آنها برای مرکزهای بین‌المللی، در طرح‌های بین‌المللی شرکت می‌کنند.
المپیاد نجوم: المپیاد دانش‌آموزی نجوم، چهارمین سالی است که در کشور برگزار می‌شود. در این المپیاد، دانش‌آموزان با مباحثی از نجوم کروی و حرکت ستارگان در آسمان شب، اخترشناسی، منظومه شمسی و مکانیک سماوی آشنا می‌شوند. المپیاد نجوم، موج جدیدی در جامعه آماتوری کشور به‌راه انداخته و سبب شده بسیاری از منجمان آماتور به دیگر بحث‌های نجومی نیز علاقه‌مند شوند. با بالاتررفتن دانش نجومی این علاقه‌مندان، توانایی آنها نیز برای فعالیت‌های علمی زیاد می‌شود و این، نویدی برای آینده روشن نجوم آماتوری در ایران است. موفقیت کشورمان در المپیاد نجوم به‌قدری درخشان است که زمزمه‌هایی را برای ورود درس نجوم به ساختار آموزش عمومی کشور به راه انداخته است.
