برخي خانواده‌ها از اهميت مطالعه در رشد ذهني، اخلاقي و ادبي بچه‌ها آگاه نيستند. در بعضي خانواده‌ها هم معمولا مادرها و پدرها كتاب‌هاي فرزندشان را بدون حضور او انتخاب مي‌كنند. بعضي خانواده‌ها هم در نقطه مقابل قرار دارند و فكر مي‌كنند هر كتابي كه منتشر مي‌شود، از تمام فيلترهاي لازم گذشته و هر كودكي مجاز به استفاده از آن است و براي همين هيچ نظارتي در انتخاب كتاب‌ها ندارند. بنابراين كودك چيز زيادي درباره ارزيابي و انتخاب كتاب ياد نمي‌گيرد. مهارت ارزيابي و خريد كتاب هم مثل ساير مهارت‌ها نياز به آموزش و تمرين دارد و بهترين مكان براي اين كار كتابفروشي است.
ملاحظات قبل از شروع
از قبل كتابفروشي‌هاي مناسب را شناسايي كنيد؛ جاهايي كه مجموعه‌هاي بزرگ و متنوعي از كتاب كودك دارند و در عين حال عناوين نامناسب، كم‌كيفيت و بازاري در مجموعه‌هايشان راه ندارد. با كتابفروش صحبت كنيد، قصدتان را توضيح بدهيد، معيارهاي مورد نظرتان را بگوييد و از او بخواهيد با كودكتان ارتباط بگيرد و او را راهنمايي كند.برنامه خريد را براي فرزندتان شرح بدهيد. تأكيد كنيد كه براي خريد كتاب مي‌رويد. بودجه‌اي را كه درنظر داريد ذكر كنيد و مشخص كنيد كه چقدر از اين بودجه به او تعلق دارد. در طول خريد اگر توجه كودك به اسباب‌بازي، نوشت‌افزار يا هر چيزي به جز كتاب جلب شد گفته‌هاي پيشين را به او يادآوري كنيد. قاطع باشيد و اجازه ندهيد بودجه خريد كتاب صرف كار ديگري شود.
مقدمه‌چيني كنيد
كودك پيش از آشنايي با مفهوم انتخاب بايد مقايسه را بشناسد. از 3سالگي به بعد با فرزندتان درباره كتاب‌هايش گفت‌وگو كنيد و نظرش را درباره آنها جويا شويد. از او بپرسيد كدام‌يك از كتاب‌هايش را بيشتر يا كمتر دوست دارد و چرا؟ وقتي خواندن يك كتاب به پايان مي‌رسد با فرزندتان درباره شخصيت‌ها، روند داستان، آغاز و پايان آن و احساسش نسبت به همه اينها حرف بزنيد. گاهي از او بخواهيد بين 2 كتاب مشخص مقايسه كند و در اين بين، توجهش را به معيارهايي چون نكته‌هاي اعتقادي، وضعيت ظاهري، تصويرسازي‌ها، جذابيت محتوا، نكات اخلاقي و كيفيت نگارش كتاب جلب كنيد.تفكر انتزاعي از 7سالگي شكل مي‌گيرد و رشد مي‌كند؛ بنابراين تا پيش از اين سن نبايد از كودك انتظار تحليل‌هاي محتوايي پيچيده داشته‌باشيد. پرسش و پاسخ‌هاي شما در اين مرحله صرفا ذهن او را آماده مي‌كند تا از مقايسه ظا هر 2كتاب فراتر برود و به محتوا توجه كند.
از كي شروع كنيم؟
اگر كودكتان مي‌تواند راه برود، او را با خودتان به كتابفروشي ببريد تا با فضاي آنجا آشنا شود اما براي اينكه او را در فرايند انتخاب دخالت دهيد بايد صبر كنيد تا به حد خاصي از رشد عقلي و عاطفي برسد. براي اين منظور 4سالگي سن مناسبي است.
به كودك 4تا 6ساله خود اجازه بدهيد گاه گاه در انتخاب كتاب‌هايش شريك شود. بگذاريد قفسه‌ها و كتاب‌ها را ببيند و در نهايت چند گزينه مشخص پيش‌رويش بگذاريد كه از بين آنها انتخاب كند. درنظر داشته باشيد كه او توانايي قضاوت درباره جنبه‌هاي محتوايي كتاب را ندارد و بيشتر به ظاهر آن توجه خواهد كرد. با اين حال پرسش‌هايي درباره موضوع كتاب و شخصيت‌هايش مطرح كنيد. از خلاصه يا گزيده پشت جلد استفاده كنيد، بخش‌هايي از كتاب را براي كودك بخوانيد يا از كتابفروش بخواهيد كه درباره كتاب براي او توضيح بدهد. به كودك زمان كافي بدهيد تا تصميم بگيرد. از 7تا 10سالگي كودك را در انتخاب نيمي از كتاب‌هايش شريك كنيد. گزينه‌هايش را افزايش بدهيد و بگذاريد كتاب‌هاي مناسب گروه سني‌اش را ببيند. نظر او را درباره محتواي مورد علاقه‌اش درنظر بگيريد. از او درباره موضوعات و سبك‌هاي مورد علاقه‌اش بپرسيد و تشويقش كنيد كه محتواي كتاب‌ها را مقايسه و نقد كند. پس از 10سالگي بيشتر كتاب‌هاي فرزندتان را در حضور خودش بخريد اما خوب است گاهي هم او را با كتاب‌هايي كه در غيابش انتخاب كرده‌ايد غافلگير كنيد.
با انتخاب‌هاي نامناسب چه كنيم؟
قبل از نهايي‌كـــردن خريد، انتخاب‌هاي كودكتان را ببينيد و به دقت بررسي كنيد. از او بپرسيد چه چيزي در هر يك از اين كتاب‌ها توجهش را جلب كرده است. اگر كتاب نامناسبي انتخاب كرده‌بود معايب آن را برايش برشماريد و از او بخواهيد كتاب را به جاي اولش برگرداند. بچه‌هاي بزرگ‌تر ممكن است روي انتخاب‌شان پافشاري كنند. گاه گاه به آنها اجازه اشتباهات كوچك بدهيد تا معناي انتخاب غلط را درك كنند. اگر درباره كتابي ترديد داريد خريد آن را به بحث و بررسي بيشتر موكول كنيد. با همراهي فرزندتان درباره كتاب تحقيق كنيد يا نظر ديگران را بپرسيد؛ مثلا همسرتان، يك فرد كتابخوان در خانواده يا كتابدار كتابخانه محله. در نهايت اگر كتاب را نامناسب تشخيص داديد دلايل‌تان را با صراحت بگوييد و درباره تصميم‌تان قاطع باشيد.
مرزها و خط قرمزها
از قبل دايره انتخاب را براي فرزندتان مشخص كنيد. براي بچه‌هاي پيش‌دبستاني 3يا 4گزينه انتخاب فراهم كنيد.
به بچه‌هاي بزرگ‌تر اجازه بدهيد از ميان كتاب‌هاي مناسب گروه سني‌شان انتخاب كنند. درباره گروه‌هاي سني مختلف و محل قرارگيري علائم آنها در كتاب به فرزندتان توضيح بدهيد.
اگر محدوديت ديگري را لازم مي‌دانيد از قبل به كودك بگوييد؛ مثلا «كتاب‌هاي افسانه‌اي خيلي داري بنابراين اين بار از آنها نمي‌خريم». ويژگي‌هاي محتواي نامناسب را به زبان ساده برايش برشماريد.
اگر قيمت كتاب‌هاي كودك از بودجه تعيين شده شما تجاوز كرد راهنمايي‌اش كنيد كه مشخصات بعضي از آنها را يادداشت كند تا در خريدهاي بعدي به سراغ‌شان بياييد.
كتاب به‌عنوان جايزه
جايزه دادن كتاب مي‌تواند قدر و اهميت آن را در چشم كودكتان افزايش بدهد. ارزش ريالي جايزه را متناسب با بزرگي موفقيتش تعيين كنيد. به او بگوييد از ليست كتاب‌هاي محبوبش كه قبلا تهيه كرده، يك يا چند عنوان را انتخاب كند.
مي‌توانيد پيشنهاد كنيد كتابي متناسب با زمينه موفقيتش انتخاب كند؛ مثلا يك رمان كلاسيك براي نوجواني كه در مسابقه داستان‌نويسي اول شده يا يك دايرهًْ‌المعارف ورزشي براي قهرمان مسابقه دوي مدرسه. همچنين مي‌توانيد براي موفقيت‌هاي مرحله‌اي او جلدهاي مختلف يك مجموعه را جايزه بدهيد؛ مثلا يك جلد از يك دانشنامه مصور براي موفقيت در هر مرحله از آزمون علمي. به هر حال هميشه يك طيف از انتخاب‌هاي مختلف فراهم كنيد و انتخاب نهايي جايزه را به‌عهده فرزندتان بگذاريد.
گام به گام تا استقلال كامل
تصميم‌گيري درباره اينكه از چه زماني مي‌توان انتخاب كتاب را كاملا به‌عهده نوجوان گذاشت دشوار است و به شرايط خاص زندگي شما، ويژگي‌هاي شخصيتي فرزندتان و دوري يا نزديكي كتابفروشي از محل زندگي شما بستگي دارد. به‌طور كلي اگر مشكل دسترسي به كتابفروشي در ميان نباشد، 12تا 14سالگي سن مناسبي براي اين منظور است. در اين هنگام نوجوان علاقه‌مند به استقلال و آماده تجربه كردن آن است.
از مدتي قبل نظارت‌تان را نامحسوس‌تر كنيد. بودجه ثابتي براي خريد كتاب فرزندتان درنظر بگيريد و به‌تدريج بخش‌هايي از آن را در اختيار خودش قرار دهيد تا درباره نحوه خرج كردن آن احساس مسئوليت كند. گاهي اجازه بدهيد فرزندتان بدون حضور شما و به همراه فردي بزرگسال، جوان و مورد اعتماد (مثلا خاله، عمو، خاله‌زاده يا عموزاده) به كتابفروشي برود.
قبل از اعطاي استقلال، مطمئن شويد كه فرزندتان معيارهاي انتخاب كتاب را به‌خوبي مي‌شناسد و به اندازه كافي تمرين كرده است. يك‌بار ديگر مرزهاي انتخاب را به صراحت برايش روشن كنيد. نشان بدهيد كه نظارت شما ادامه خواهد داشت. از انتخاب‌هايش خبر بگيريد و در فضايي دوستانه با او درباره آنها حرف بزنيد. در خانه جلسات نقد و بررسي كتاب برگزار كنيد. حتي پس از آنكه اجازه خريد مستقل كتاب را به او داديد، هر چند وقت يك‌بار به‌صورت خانوادگي به كتابفروشي برويد.
اگر فرزندتان دست به انتخاب‌هاي نامناسبي زد، بسته به بزرگي اشتباهش با موضوع برخورد كنيد. درباره اشتباهات كوچك، كافي است كه مخالفت‌تان را به شيوه‌اي مدلل بيان و توجه فرزندتان را به جايگزين‌هاي مناسب‌تر جلب كنيد. اگر كتابي واقعا نامناسب است آن را ضبط كنيد و به فرزندتان بگوييد چرا و تا كي اجازه خواندن آن را ندارد؛ مثلا «تا پايان دبيرستان» يا «تا وقتي بخواهي درباره ازدواج تصميم بگيري.»
تا جايي كه مي‌توانيدكتاب‌هايي را كه بين هم سن و سالانش باب شده ممنوع نكنيد مگر اينكه آن را واقعا براي زندگي آينده و اعتقاداتش مضر بدانيد. سعي كنيد گزينه‌هاي قابل‌قبولي را در آن‌گونه ادبي پيدا كنيد و پيش رويش بگذاريد. مرزهاي انتخاب را به صراحت روشن كنيد (مثلا از ژانر وحشت فقط كتاب‌هايي كه در كتابخانه مدرسه باشند). اما به او نشان بدهيد كه اين انتخاب‌ها را ايده‌آل نمي‌دانيد و دلايل‌تان را ذكر كنيد. گاهي لازم است خودتان چند نمونه از اين كتاب‌ها را بخوانيد تا با فضاي فكري فرزندتان آشنا شويد و دلايل بيشتري براي قانع كردنش داشته باشيد.
انتخاب هديه براي ديگران
انتخاب كتاب براي ديگران، به‌طور غيرمستقيم به كودك مي‌آموزد كه هر خواننده‌اي به كتاب‌هاي مناسب خودش نياز دارد. به دوستان فرزندتان يا بچه‌هاي فاميل، كتاب هديه بدهيد و فرزندتان را در اين انتخاب سهيم كنيد. نشان بدهيد كه به‌خاطر آشنايي‌اش با روحيات فرد هديه‌گيرنده به‌نظر او اهميت مي‌دهيد. توجه فرزندتان را به سن، جنسيت و علاقه‌مندي‌هاي شخصي گيرنده هديه جلب كنيد. به او يادآوري كنيد كه كتاب مورد علاقه خودش الزاما انتخاب خوبي براي ديگران نيست. همچنين مي‌توانيد فرزند كوچك‌ترتان را به همراه خواهر يا برادر نوجوانش براي خريد كتاب بفرستيد. اين كار براي فرزند بزرگ‌ترتان آموزشي غيرمستقيم درباره ارزيابي و انتخاب كتاب است. فرزند كوچك‌تر نيز لذت صميميت با خواهر يا برادر بزرگ‌تر را تجربه خواهد كرد. نوجوان شما بايد قبلا مسئوليت‌پذيري‌اش را درقبال اعضاي كوچك‌تر خانواده نشان داده باشد و نيز در انتخاب كتاب براي خودش موفق عمل كرده‌باشد. به او توضيح بدهيد كه چه معيارهايي برايتان اهميت دارد و چطور بايد بر انتخاب فرزند كوچك‌ترتان نظارت كند.
كتاب درماني تربيتي
والدين و مربيان مي‌توانند از كتاب براي اصلاح اشتباهات رفتاري و دشواري‌هاي رواني سنين رشد، توضيح مفاهيم دشوار يا كمك به عبور از شرايط سخت استفاده كنند. اين كار كتاب‌درماني تربيتي نام دارد.
وقتي مشكلي براي فرزندتان پيش مي‌آيد، پيشنهاد خريد يك كتاب مرتبط را به او بدهيد. اين مشكل مي‌تواند رفتاري نادرست از طرف خود كودك باشد، مانند خشونت در مدرسه يا رويدادي خارجي كه او را در شرايطي دشوار قرار داده؛ مانند بيماري يكي از اعضاي خانواده. كتابي كه در اين موقعيت براي كودك مي‌خريد ممكن است يك راهنماي عملي براي حل مشكل باشد (به‌عنوان مثال كتابي درباره روش‌هاي كنترل خشم) يا صرفا داستاني باشد درباره كودك ديگري كه شرايط مشابهي را پشت سرگذاشته است.
از قبل درباره منابعي كه با هدفتان سازگارند تحقيق كنيد و آنها را بشناسيد. آنگاه گزينه‌ها را به فرزندتان عرضه كنيد تا از ميان آنها انتخاب كند. همچنين مي‌توانيد از يك كتابفروش مورد اعتماد كمك بگيريد. همراه فرزندتان به كتابفروشي برويد، موضوع مورد نظرتان را بگوييد و راهنمايي بخواهيد. درباره مشكلاتي كه ماهيتي پيچيده‌تر دارد، قبلا نظر يك مشاور تربيتي يا روانشناس مشاور را بخواهيد.
نظر شما