البته این واقعه نزد شیعیان معنای ویژه‌ای دارد و در واقع شیعه هویت راستین خود را از آن گرفته و در طول تاریخ خود تا به امروز به بازخوانی آن پرداخته است. اما این واقعه با این اهمیت نمی‌توانسته بدون پیش‌زمینه‌ای بوده باشد. به همین دلیل بسیاری از مفسران و اندیشمندان مسلمان در درجه اول آیاتی را که در تأیید این واقعه بر پیامبر(ص) نازل شده‌اند، به بحث و بررسی گذاشته‌اند.
برخی از این آیات در بین مفسران سنی نیز محل بحث و بررسی بوده‌اند. اندیشمندان و علمای شیعه با تفسیر این آیه‌ها و همچنین نقل روایاتی از ائمه به موازات واقعه تاریخی غدیر، گفته‌اند که مقصود پیامبر از گرد آوردن مردم در آخرین سفر حج خود و شناساندن علی(ع) به مردم به‌عنوان مولی، به امری فراتر از دوستی یا حب حضرت اشاره دارد. شیعیان بر این نظر هستند که پیامبر(ص) با این کار می‌خواستند پیام مهم و سرنوشت‌سازی به امت اسلامی بدهند و این پیام چیزی جز ضرورت استمرار و تداوم ولایت ایشان نبوده است.
در زمینه بازخوانی غدیر در پرتو آیات و روایات به سراغ دکتر مجید معارف، استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر قرآن، تاریخ و معارف اسلامی رفتیم و با وی در این‌باره و اهمیت این واقعه به گفت‌وگو پرداختیم. لازم به یادآوری است که دکتر معارف، کتاب غدیر در کتاب و سنت را در کارنامه پژوهشی و علمی خود دارد.
- در میان وقایعی که از آغاز دعوت پیامبر اسلام(ص) تا هنگام رحلت ایشان رخ داده بود، واقعه غدیر از جایگاه و شأن ویژه‌ای برخوردار است. علت این امر به این برمی‌گردد که پیامبر(ص) در آخرین روزهای عمرشان، علی(ع) را به جانشینی خود برگزیدند و در اجتماع حج آن را به مردم ابلاغ کردند. در واقع پیامبر(ص) با این کار خود، ولایت خویش را تداوم بخشیدند. شما به‌عنوان پژوهشگر معارف اسلامی، جدای از آنچه گفته شد، چه نگاهی به غدیر دارید و چه شأنی برای این واقعه قائل هستید؟
قطعا واقعه غدیر یکی از وقایع بسیار مهم و اساسی و فراموش نشدنی تاریخ اسلام است. ما می‌توانیم اهمیت این واقعه را در برخی از بازتاب‌ها مشاهده کنیم. اگر کتاب الغدیر علامه‌امینی را که عنوان اصلی‌اش «الغدیر فی الکتاب والسنت و الادب» است بخوانید، متوجه این بازتاب‌های گسترده می‌شوید. علامه امینی در این کتاب گرانقدر به بررسی واقعه غدیر و ریشه‌های آن در قرآن، سنت، روایات و ادبیات پرداخته است. علامه امینی در این کتاب تلاش دارد تا از هر قرنی، غدیریه‌سرایان برجسته را شناسایی کند؛ از قرن اول هجری یعنی حسان بن ثابت گرفته تا قرن‌های اخیر و نزدیک به زمان خودش. علامه به‌دنبال شناسایی این شاعران، نمونه‌ای از سروده‌های غدیری آنها را برای آگاهی خوانندگان آورده است. در اینجا می‌خواهم به این نکته اشاره کنم که اگر حادثه‌ای مهم و اساسی نباشد وارد ادبیات و فرهنگ مردم نمی‌شود، چنان که ابوریحان‌بیرونی در کتابش اشاره می‌کند که مسلمانان به‌ویژه شیعیان سالگرد واقعه غدیر را جشن می‌گیرند. بنابراین از زمان‌های قدیم این واقعه بزرگ داشته شده و جشن گرفته می‌شده است. طبیعی است که وقتی پیامبر(ص) در واقعه غدیر برای مسلمانان پس از خودشان تعیین تکلیف می‌کنند تا امور مسلمانان دچار هرج و مرج نشود، این واقعه از اهمیت شایان‌توجهی برخوردار می‌شود.
در اینجا می‌خواهم خوانندگان را به این نکته مهم توجه دهم که اگر ما واقعه غدیر را درنظر نگیریم یا پیام آن را به‌رسمیت نشناسیم و آن را امر ساده‌ای مبنی بر اینکه پیامبر، مسلمانان را تنها به دوستی با علی(ع) توصیه کردند، بپنداریم، چگونه می‌توان حوادث بعدی و نیز رفتارهای مسلمانان را توجیه کرد؟ نکته اینجاست که پس از رحلت پیامبر(ص) برخی مسلمانان شتابزده و آشفته به مکانی به نام سقیفه بنی‌ساعده رفتند تا رهبری تعیین کنند. خود مسلمانان در آن زمان می‌گفتند که انتخاب این رهبر ناگهانی بوده واز این رو، این انتخاب خیلی هم نمی‌توانست برای آنها ایده‌آل باشد. همیشه از زبان خلیفه دوم نقل می‌شد که بیعت با خلیفه اول(ابوبکر) دفعتا و ناگهانی بوده است. پس حاصل انتخاب مردمی هم چیزی نبود که با رضایت و خشنودی از آن سخن برود. پس سؤال اساسی این است که آیا این، همه آن تقدیری است که خداوند برای امت اسلامی اندیشیده و از پیامبر خواسته بود که به مردم ابلاغ فرماید؟ واقعا هیچ عقلی نمی‌تواند این را باور کند. از این رو، واقعه غدیر یک واقعه اساسی و حساب‌شده و درواقع در نقطه نهایی، تکامل یافته اقدامات پیامبر(ص) است.
- برداشتم از سخنانی که گفتید این است که شما مهم‌ترین وجه پیام غدیر را پی‌ریزی یک سامان سیاسی و اجتماعی برای جامعه اسلامی پس از پیامبر می‌دانید. ضرورت بنیان این بنای سیاسی و اجتماعی چه بود؟
قطعا همینطور است، این معنا از غدیر به‌دست می‌آید. از سوی دیگر تحقق عینی بسیاری از آیات قرآن در گرو همین واقعه است؛ مثل آیاتی که بر مسئله امامت تأکید دارند. خداوند به حضرت ابراهیم(ع) در قرآن می‌گوید که «انی جاعلک لناس اماما قال و من ذریتی قال لا ینال عهدی الظالمین». به شهادت مفسران وقتی خداوند به حضرت ابراهیم خطاب کرد که من تو را امام قرار دادم، ایشان برخوردار از سمت نبوت و رسالت بود و افزون بر این به درجه‌ای رسید که عبارت باشد از درجه امامت. امام صادق(ع) در منا در ضمن سخنی اشاره می‌کنند که پیامبر علاوه بر نبوت و رسالت شأن، یک‌شأن امامتی داشته‌اند. پس می‌توان گفت که رحلت پیامبر(ص) در واقع ختم شأن نبوت و رسالت ایشان بوده اما شأن امامت ایشان می‌بایست استمرار پیدا کند. این استمرار با واقعه غدیر تحقق پیدا می‌کند.
- به آیات و روایاتی در تأیید واقعه غدیر اشاره کردید. شما کتابی هم با عنوان غدیر در کتاب و سنت نوشته‌اید. از شما می‌خواهم که به برخی از آیاتی که به نوعی بر اهمیت واقعه غدیر تأکید دارند، اشاره کنید و به تحلیل آنها بپردازید؟
آیه67 سوره مائده را درنظر بگیرید که می‌گوید: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته». در این آیه می‌فرماید که اگر آنچه را که به تو گفتیم ابلاغ نکنی، رسالت الهی را انجام نداده‌ای. جالب اینجاست که در ادامه می‌گوید که در ابلاغ این دعوت، واهمه به‌خودت راه نده؛ چرا که خداوند تو را از مردم حفظ می‌کند. این را با آیه سوم سوره مائده مقایسه کنید که می‌فرماید: «الیوم اکملت لکم دینکم». در اینجا معلوم می‌شود که پیامبر اسلام آن ماموریتش را انجام داده است زیرا پیش از آنکه آن ماموریت را انجام بدهد، ایشان فمابلغت رسالته را می‌شنیده است. اکنون به پیامبر گفته می‌شود که ما امروز دینتان را کامل و نعمت را بر شما تمام کردیم. امام محمدباقر(ع) ذیل این دو آیه، یعنی آیه سوم و آیه شصت‌و‌هفتم سوره مائده اشاره می‌کنند که آخرین فریضه‌ای که از قرآن کریم نازل شد و پیامبر(ص) هم موظف به ابلاغ آن بود، فریضه ولایت بود و پس از این فریضه دیگر فریضه‌ای نازل نشد تا اینکه خداوند فرمود: «امروز دینتان را کامل کردم و نعمت را بر شما تمام».
قطعا آیه‌های زیادی در قرآن هست که مهر تأییدی بر این واقعه است؛ مثلا ما آیه‌ای با نام آیه أولی‌الامر داریم که در آن می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی‌الامر منکم. در این آیه 3 گروه را واجب الاطاعه اعلام می‌کند: خدا، رسول و اولی‌الامر. حالا این آیه را مقایسه کنید با آیه55 سوره مائده که می‌فرماید 3 گروه صاحب ولایت هستند؛ «انما ولیکم‌الله و رسوله و‌الذین آمنوا الذین یقیمون صلاه و یؤتون الزکاه و هم راکعون». مطابق این آیه 3 گروه حق ولایت بر مسلمانان دارند: خدا، رسول او و دسته‌ای از مومنان. برای این دسته از مومنان در این آیه یک نشانه به‌دست داده شده است؛ یعنی آنهایی که ایمان آوردند و نماز می‌خوانند و درحالی‌که در رکوع به‌سر می‌برند، زکات می‌پردازند. وقتی به تفاسیر رجوع می‌کنیم پی‌می‌بریم که مصداق این مورد علی‌بن ابی‌طالب(ع) بوده است. آیه 55سوره مائده که ولایت را برای 3گروه مستقر می‌کند، معادل همان آیه سوره نساء است که اطاعت بی‌قید و شرط و مطلق را برای 3گروه می‌داند؛ یعنی خدا، رسول و اولی‌الامر. اولی‌الامر همان مومنان صاحب ولایت هستند. ولایت در اینجا به‌معنای دوستی نیست زیرا آیه می‌گوید که ولی شما خداوند است و در طول ولایت خدا ولایت پیامبر و در طول ولایت پیامبر(ص) ولایت دسته‌ای از مومنان است.
- منابع تفسیری اهل سنت چه واکنشی در قبال این آیه‌ها داشتند. آیا در اینگونه منابع به مسئله‌ای که گفتید، اشاره‌ای شده است؟
اکثر مفسران بزرگ اهل سنت ازجمله زمخشری به این نشانه توجه کرده‌اند. این مفسران حتی این سؤال را مطرح کرده‌اند که اگر این آیه که می‌فرمایدوالذین آمنوا‌الذین یقیمون صلاه در مورد علی(ع) نازل شده است، پس چرا در آن جمع الذین آمده است، نه مفرد آن؟ امثال زمخشری سعی می‌کنند که با خلاقیت ادبی خود حتی به سؤالات پاسخ دهند. پس می‌بینیم که تا به این پایه و اندازه این آیه‌ها در تفسیرهای اهل سنت مورد توجه بوده و درباره‌شان بحث می‌شده است. بنابراین آنها هم نزول آیه 55سوره مائده درباره حضرت علی(ع) را به رسمیت می‌شناسند حتی خودشان را موظف به پاسخگویی در این‌باره کرده‌اند که مثلا یک آیه می‌تواند در مورد فردی نازل شود اما به صیغه جمع بیاید تا برای مومنان بعدی الگو باشد.
- یکی از مسائل مهمی که در ارتباط با واقعه غدیر وجود دارد، بحث در مورد معنای ولی و مولی است که در خطبه غدیریه، پیامبر مکرر به آن در پیوند با خودشان و علی(ع) اشاره می‌کنند. بی‌آنکه بخواهیم وارد برخی از جزئیات این مسئله بشویم که البته در جای خود اهمیت دارند، بفرمایید که آیا مفهوم ولی و مولی در معنا و مفهومی که پیامبر(ص) در این خطبه به آن اشاره می‌کنند، پیشینه داشته است؟
کلمه ولی و مولی قاعدتا مشترک لفظی است. به این معنا که کلمه‌ای است که در معناهای گوناگونی در زبان عربی به‌کار رفته است. مرحوم علامه امینی براین نظر است که این کلمه در ادبیات عرب دارای20معنای متفاوت است. وقتی کلمه‌ای دارای اشتراک لفظی است، چاره‌ای نداریم جز اینکه به قرائن توجه نشان دهیم. این قرائن است که می‌تواند یک معنا را بر معنای دیگر ترجیح بدهد. جالب است اشاره کنم که مولی در زبان عربی طیف گسترده معنایی از برده تا مالک و مدیر قابل تصرف را در بردارد. در این مورد، عقل به ما می‌گوید که برخی از این معانی اصلا نمی‌تواند مراد پیامبر در خطبه غدیریه باشد؛ یعنی آیا پیامبر(ص) می‌توانسته بگوید که هرکس من برده او هستم، علی هم برده اوست؟! در اینجاست که عقل برخی از احتمالات را به‌شدت کنار می‌گذارد. اما از آن طرف، بیشترین اختلاف در این است که آیا مولی به‌معنای دوست است یا به‌معنای مدیری که حق‌تصرف دارد؟ شیخ‌محمدعبده و سیدمحمد رشیدرضا در تفسیر المنار نوشته‌اند که ولی در اینجا به‌معنای ولایت نصرت، مودت و دوستی است، برخلاف شیعه که می‌گوید، ولایتش به‌معنای زعامت و تصرف در امور است. اگر ما به خطابه غدیر خم و همچنین به زمینه‌چینی‌های پیش از آن، ازجمله به این سؤال پیامبر از مردم که« من اولی منکم به انفسکم؟» توجه کنیم بهتر می‌توانیم به‌معنا و مصداق مولی پی ببریم. لازم است در اینجا به این نکته اشاره کنم که این سؤال پیامبر(ص) از مردم مسبوق به سابقه‌ای است. به‌این معنا که پیامبر این سؤال را بر مبنای آیه 5سوره احزاب پرسیده است. در واقع آیه 5سوره احزاب تکلیف ولایت پیامبر را مشخص کرده است: «النبی اولی بالمومنین بانفسهم». این آیه می‌گوید که تصرفی که پیامبر بر جان و مال مومنین دارد بیشتر از تصرف خودشان است. خب! اگر این موارد را لحاظ کنیم، شکی نمی‌ماند که مولی همان مفهوم و معنای انسان صاحب ولایت و اختیار و تصرف را دارد.
- به‌نظر شما واقعه غدیر در شکل‌گیری هویت شیعی و پایداری و تداوم آن تا به امروز چه نقشی داشته است؟
ما معتقدیم که شیعه چیزی جز اسلام راستین نیست. طبعا ما شیعه را طایفه یا فرقه‌ای جدا از اسلام نمی‌دانیم. ما بر این نظر هستیم که 2 قرائت از صدر اول در میان مسلمانان رخ داد. از این‌رو این واقعه را نمی‌توان نادیده گرفت. اما طبعا شیعیان با زنده نگه‌داشتن واقعه غدیر و همچنین واقعه تلخ عاشورا، تلاش کردند که هویت خودشان را حفظ کنند و نگذارند که پیام غدیر فراموش شود، همانگونه که پیام عاشورا ماندگار شد و حماسه حسین بن علی(ع) عنصر عزت‌خواهی را در میان مسلمانان نهادینه کرد. از این‌رو هم غدیر و هم عاشورا از ارکان تشکیل شیعه در تاریخ و مایه ماندگاری جریانی هستند که به‌نظر ما چیزی جز اسلام راستین محمدی نیست. بنابراین واقعه غدیر را صرفا یک واقعه تاریخی و کلامی نمی‌دانیم. طبعا در سالگرد غدیر، این واقعه باید باشکوه بازخوانی شود.
