این جمله به تنهایی بیانگر نقش و اثر واقعه عاشورا در زندگی و فرهنگ ایرانی است؛ فرهنگی که اگر چه حضوری ملموس و مستمر در جامعه ایرانی دارد اما بنا بر شرایط و گذر زمان، هر از گاهی نیاز به تبیین و برجسته‌سازی علمی - معرفتی دارد. این بررسی و تبیین در ادبیات پژوهشی ما «عاشورا پژوهی» نام گرفته و محققان دینی و مذهبی آن را گرایشی مهم در بررسی‌های پژوهشی دین شناسی خوانده‌اند. واقعیت آن است که بنا به تأویل و تفسیرهای فراوان از واقعه عاشورا و نظریه‌های معرفتی حول این محور، تدوین و تألیف کتاب‌ها و آثار پژوهشی در این زمینه نه‌تنها امری ضروری بلکه برای نسل‌های جدید روشنگر و تاریخ‌ساز است. صاحب‌نظران حوزه دین معتقدند که نگاه صحیح و فارغ از سطحی نگری به موضوع عاشورا نه‌تنها در حوزه فرهنگی بلکه در تمامی شئون کشور زمینه‌ساز شکل‌گیری روحیه عدالت و استقلال خواهد بود. به همین دلیل آثاری که در این زمینه تولید و تألیف می‌شوند باید واجد مؤلفه‌های مستند آموزشی، تربیتی، علمی و شناخت‌شناسی باشند.
فعالیت در حوزه عاشوراپژوهی آنجا مهم‌تر و البته مشکل‌تر خواهد شد که در چند سال اخیر به‌ویژه با شکل‌گیری قیام‌های منطقه‌ای با رویکرد اسلامی، برخی الگوبرداری از واقعه عاشورا را سرچشمه این انقلاب ها دانسته‌اند. بنابراین پرداختن به موضوع عاشورا چه در بعد پژوهشی و چه از منظر کاربرد در ادبیات و فرهنگ مکتوب باید واجد شاخصه‌های مستدل و مدلل باشد. اگر چه این رویکرد علمی در دهه‌های اخیر، به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به واسطه حمایت‌های مادی و معنوی دستگاه‌های متولی فرهنگ تقویت شده است اما با وجود این، عاشوراپژوهی همچنان به‌عنوان میدانی گسترده برای فعالیت پژوهشی در حوزه اندیشه و تفکر اسلامی وجود دارد. این گزارش تلاش می‌کند نگاهی به مقوله عاشوراپژوهی در حوزه ادبیات داشته باشد.
رویکرد حماسی در ادبیات عاشورایی
یکی از ابعاد مهم پژوهش در فرهنگ عاشورا، بعد حماسی - اسطوره‌ای است. ظرفیت‌های حماسی واقعه عاشورا به‌دلیل جنبه‌های عدالت طلبانه و وجود مؤلفه‌هایی نظیر شجاعت، مظلومیت و جهاد امکان مناسبی برای تولید آثار فاخر حماسی در گستره ادبیات است، اما این ظرفیت مهم بیش از آنکه به‌عنوان دستمایه‌ای سرشار در آثار ادبی روایت شود مورد آماج قرائت‌ها و تفسیرهای ناصواب و در برخی مواقع فراواقعی قرار گرفته است.
محسن رنجبر پژوهشگر علوم دینی و استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در این‌باره معتقد است: «اگر چه حماسه و شجاعت یکی از ابعاد مهم واقعه عاشوراست اما در برخی دوره‌های تاریخی، برداشت و تفسیر خاصی از این موضوع شده است؛ براساس این برداشت‌ها، اخبار و گزارش‌های نادرست و غیرمعتبر درباره این واقعه، در مقاتل و منابع تاریخ عاشورا، راه یافته که البته قابل شناسایی و پالایش است.»
وی می‌گوید: «اگرچه براساس گزارش‌های معتبر تاریخی، یکی از مسلمات تاریخ عاشورا، شجاعت، جنگاوری، قوت قلب و در یک کلام، روحیه بالای حماسی و سلحشوری امام، بنی‌هاشم و یارانش بوده است اما بسیاری از مورخان و مقتل‌نویسان عصر صفویه و قاجار برای تحریک و تشجیع احساسات خواننده و شنونده، با تفسیر و برداشت نادرست از این موضوع، به جعل اخبار و گزارش‌های نادرست یا نقل و اعتماد بر آنها، درباره چگونگی به میدان رفتن و جنگیدن امام حسین(ع) و یارانش، تعداد کشته‌ها به‌دست آنان و. . . پرداخته و به پندار خود، برداشت و تفسیری درست و واقع‌گرایانه از بعد حماسی واقعه عاشورا ارائه کرده‌اند.»
رنجبر با بیان اینکه رویکرد حماسی - اسطوره‌ای به واقعه عاشورا از دوره صفویه شکل می‌گیرد، می‌افزاید: «به‌نظر می‌رسد مورخان و مقتل‌نویسان این دوران با برداشت نادرست و تفسیر عوامانه از قدرت و شجاعت امام حسین(ع) و یارانش، شجاعت و دلاوری آنان را به‌گونه‌ای تفسیر کرده‌اند تا خوانندگان و شنوندگان را تشجیع کرده و توجه و در نهایت، شیفتگی و شیدایی آنان را به امام حسین(ع) و یارانش برانگیزانند. به‌عنوان مثال در برخی منابع در مورد یاران امام(ع) گفته شده طول شمشیر و نیزه‌‌شان چند متر و چند ذرع بود یا ابزار و ادوات جنگی آنان به‌گونه‌ای خاص می‌برید یا قطع می‌کرد یا آنان با شیوه‌ای خاص در میدان جنگ، نهیب و فریاد زده و سپاهیان عمرسعد را مورد حمله قرار داده و آنان را می‌کشتند.»
شعر عاشورایی، مخاطب گسترده
با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران در می‌یابیم که مقوله شعر عاشورا فقط منحصر به شیعیان نیست و در واقع در این بررسی، به اشعاری از علمای اهل تسنن بر می‌خوریم که با بیانی استوار واقعه کربلا و مظلومیت امام حسین(ع) را تصویر کرده‌اند؛ همچنان که بسیاری از بزرگان اهل سنت هر گاه به داستان کربلا می‌رسیدند، تعابیر عرفانی را در باب این واقعه به‌کار می‌گرفتند. با وجود این، باید گفت یافتن خط سیری منطقی برای شاعران مرثیه سرا در تاریخ ادبیات فارسی کار دشواری است. اما این روند از قرن نهم که حکومت شیعی مذهب صفویان روی کار می‌آید تغییر می‌کند، به‌طوری که اظهار تشیع در اشعار و سرودن نوحه و مرثیه در سوگ امامان شیعه به‌ویژه امام حسین(ع) در دیوان‌ها به طرزی چشمگیر افزایش می‌یابد.
علیرضا مزروعی، نویسنده و دبیر طرح گفتمان‌های دینی سازمان تبلیغات اسلامی در این زمینه می‌گوید: «استفاده از شعر به‌عنوان یکی از راهکارهای اساسی انتقال احساس و اندیشه، سابقه طولانی دارد و همواره مورد استفاده بوده است. یکی از این حوزه‌ها که شعر به خوبی توانسته در آن عرصه وارد شود و به انتقال بار عظیم اندیشه و احساس بپردازد، مقوله عاشوراست.»
وی با بیان اینکه شعر عاشورا شعر سوز، شعور، احساس و حماسه است که به دفاع از مبانی فرهنگ عاشورا به بیان عاطفی و نیز حماسی واقعه کربلا می‌پردازد، می‌افزاید: «درمورد منابع ادبیات آیینی نیز همچون منابع تاریخی و مقتل‌خوانی باید دقت لازم و توجه نسبت به بهره‌برداری از آن به عمل آید؛ هرچند شعر عاشورایی در دو دهه اخیر توفیق داشته است که حامل مفاهیم ارزشی اعم از عاطفی و حماسی باشد؛ به‌ویژه در سال‌های دفاع‌مقدس که شاعران هویت و مقاومت پذیری رزمندگان را با اهداف قیام حسینی(ع) و روحیه شهادت طلبی گره زدند.»
مزروعی تصریح می‌کند: «تحلیل و تکوین کاربردی و آینده نگر فلسفه قیام عاشورا در ابعاد فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی و تعمیق، بسط و گسترش آن از راهکارهای عملی زدون خرافات و بدعت‌ها از چهره مقدس فرهنگ عاشوراست.»
وی همچنین توسعه و حمایت آموزشی و پژوهشی از زیر ساخت‌های فکری و مولد فرهنگ اصیل عاشورایی را از دیگر راهکارهای خرافه‌زدایی فرهنگ و شعر عاشورایی خوانده و می‌گوید: «رویکرد آموزشی و فرهنگی به مقوله خرافات و بدعت‌ها و شناخت ماهیت آسیب‌ها و مصادیق آن و تبیین روش‌های مناسب به‌منظور کاهش خرافات و بدعت‌ها و ترمیم آسیب‌ها با استفاده از منابع معتبر و غنی می‌تواند در زمینه استفاده صحیح از فرهنگ عاشورایی در حوزه ادبیات و شعر مؤثر باشد.»
