در همین زمینه با دکتر مهدی شعبانی، پزشک و دستیار دکتری تخصصی(PHD) طب سنتی ایران در دانشگاه شهید بهشتی تهران گفت‌وگو کرده‌ایم.
- از دریچه طب سنتی ، چگونه به ماه مبارک رمضان نگریسته می‌شود؟
ماه رمضان، فرصتی برای بهره‌مندی از چرب و شیرین دنیوی نیست چراکه این امر با فلسفه روزه در تناقض است. پیشوایان دین ما روزه را زکات بدن و تمرین تقوی و تقویت اراده دانسته و آن‌را موجب سلامت تن و تزکیه نفس برشمرده‌اند. روزه باید به‌نحوی باشد تا فرد، درد گرسنگان و تشنگان را لمس کرده و به یاد تشنگی و گرسنگی روز قیامت نیز باشد. البته این بدان معنا نیست که با عدم‌پیروی از یک رژیم صحیح غذایی، موجبات ضعف و بی‌حالی فراهم شود و از انجام واجبات و مستحبات باز بمانیم، یا از سوی دیگر با روش نادرست تغذیه، چه از نظر کیفیت و چه از نظر کمیت، آنچنان از آب و غذا آکنده شویم که بازهم توانی باقی نباشد و به‌عبارت دیگر حذف وعده ظهر را از افطار تا سحر جبران کنیم و انتظار نشاط و شادابی و نزدیک شدن به روح روزه‌داری را داشته باشیم.
- اصول تغذیه صحیح در زمان افطار از دیدگاه طب سنتی و روایات اسلامی چیست؟
برای بررسی این موضوع، لازم است اندکی پیرامون وضعیت بدن از نظر فیزیولوژیکی هنگام روزه‌داری توضیح داده شود. هنگام گرسنگی و تشنگی خصوصاً در این فصل که از یک‌سو، طول زمان روزه و از سوی دیگر، گرمای هوا، بدن ما را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد، عمده‌ترین تغییرات شامل کم آبی بدن، کاهش قند خون و ورود به مرحله متابولیسم- سوخت‌وساز- چربی‌هاست. این موارد و چندین مورد دیگر، موجب احساس ضعف، بی‌حالی، کم حوصلگی، بوی بد دهان، احساس سرمای بدن، تغییرات روحی و روانی و تغییر در عملکرد مغز می‌شود. این مسائل خصوصاً در روزهای آغازین‌ماه مبارک رمضان، نمود بالینی بیشتری داشته و همچنین در افرادی که عادت به پرخوری و پرنوشی دارند، بروز شدیدتری دارد.
در این بین، تغییرات مهم دیگری نیز رخ می‌دهد که مانند تغییر و تنظیم الگوی خواب، تغییرات مختلف در سیستم غددی و هورمونی، تغییرات عصبی و امثال آن هستند. از دیگر مواردی که قابل ذکر بوده و جزو حداقل آثار مثبت روزه(آثار بدنی) هستند، عبارتند از: رفع پری(امتلاء) سیستم گوارش و عروق ناشی از کاهش تولید اخلاط خام و خون(دم) که همین دو، عامل بسیاری از بیماری‌های این زمانه نیز هستند و همچنین کاهش خلط بلغم ناشی از افزایش متابولیسم آن برای جبران کاهش تولید دم و نیز ناشی از افزایش حرارت معده هم از دیگر اتفاقات ناشی از روزه‌داری است. معده در اثر گرسنگی و تشنگی دچار افزایش حرارت شده و ترشحات خود را از بین می‌برد. ازسوی دیگر خلأ ایجادشده در معده و همچنین حرارت آن موجب سیلان مواد رطوبی و فضولات سایر اندام‌ها خصوصاً به معده می‌شود. ترشح صفرا نیز کمی افزایش یافته و موجب احساس حالت سوزش و گزش مختصری در ناحیه فوقانی معده می‌شود. این عوامل همگی موجبات ایجاد ضعف هضم در معده در پایان ساعت روزه شده و این امر در فصل تابستان که معده و سایر امعا، طبیعتاً به ضعفی ذاتی دچار می‌شوند نمود بیشتری دارد. اینجاست که توصیه‌های غذایی براساس طب سنتی فاخر ایران با نگاهی عمیق و همه‌جانبه وارد عمل می‌شود.
- با توجه به آنچه ذکر شد بهترین نوع تغذیه برای وعده افطار چیست؟
به‌دلیل ضعف هضم، پس از یک روز طولانی، مناسب است که افطار خود را با یک غذا و نوشیدنی گرم و ترجیحاً کمی شیرین که مضاف بر آن، سبک و ساده و زودهضم نیز باشد، آغاز کنیم. به‌عنوان مثال، استفاده از آب جوش، چای کم‌رنگ، شیر گرم و شربت عسل گرم به‌عنوان نوشیدنی، گزینه‌های مناسبی هستند. از سوی دیگر، مصرف سوپ گرم حاوی اندکی غلات و حبوبات و سبزیجات، همچنین حلیم، حلوای سنتی، آش‌های سنتی جز رشته، شله‌زرد، فرنی، حریره بادام و امثال آن، از بهترین خوراکی‌ها برای شروع افطار هستند. البته ناگفته نماند که شاید بی‌اغراق بتوان گفت که بهترین گزینه برای افطار، خرما با یک نوشیدنی گرم است که ضمن افزایش سریع قند خون و رفع ضعف ناشی از آن، بدن را نیز گرم کرده و همچنین با اصلاح وضعیت اشتها، موجب عدم پرخوری می‌شود. کشمش ، انجیر و عسل نیز می‌توانند جایگزین خرما شوند.
- به هر حال به‌دلیل ساعت‌ها گرسنگی ، بدن انسان اشتهای زیادی برای خوردن دارد، بنابراین به محض افطار میل شدیدی برای خوردن در او به‌وجود می‌آید. برای پاسخ به این نیاز طبیعی بدن چه باید کرد؟
اشتها بر دوگونه است؛ حقیقی و کاذب. اشتهای حقیقی آن است که از گرسنگی اعضا و اندام‌های بدن ناشی شده و این تمایل و کشش به غذا از درون بدن به معده منتقل می‌شود ولی اشتهای کاذب در واقع، یک تمایل نفسانی و نه بدنی است. پس از افطار اولیه، می‌توان از مقداری نان سبوس‌دار با کمی پنیر و گردو یا سبزی برای تکمیل وعده افطار بهره برد. البته باید مراقب بود تا این مقدار، از مقدار متناسب فرد افزون‌تر نشود.
در ایام روزه‌داری، مناسب است که افطار و شام در دو وعده مجزا خورده شود تا معده پس از یک افطار سبک، آمادگی هضم غذای بیشتر و سنگین‌تری را کسب کند. این‌کار موجبات عدم‌ایجاد احساس ثقل و سنگینی معده و همچنین بدهضمی را فراهم کرده و در فاصله دو وعده، فرصت انجام امور عبادی و فردی نیز به دور از احساس ضعف و عطش، فراهم می‌شود. یکی دیگر از توصیه‌های زمان افطار، گشودن روزه با کمی نمک است که موجب تقویت هاضمه و دفع رطوبت لزج سیستم گوارشی می‌شود. البته باید رعایت حال فرد و بیماری وی را نیز کرد.
- بدترین شیوه و عادت برای افطارکردن چیست؟
بدترین عادت برای گشودن روزه در زمان افطار، نوشیدن آب سرد و سایر نوشابه‌هاست که موجبات ضعف هاضمه، تغلیظ اخلاط درون معده، یبوست، سوءهاضمه، افزایش عطش و ضعف اعصاب را فراهم می‌کند. خوردن غذاهای سنگین و غلیظ، دیرهضم، میوه‌ها، چربی‌ها و سرخ‌کردنی‌ها، آب همراه غذا و همچنین مصرف شیرینی‌های قنادی، زولبیا و بامیه و غذاهای متنوع در یک وعده نیز از مصادیق بارز اشتباهات غذایی است.
- برخی متخصصان گفته‌اند روزه‌داران باید بین افطار تا سحر ، بین هشت تا 12 لیوان آب بنوشند. نظر شما در این‌باره چیست؟
از اقدامات ناصحیح، مصرف زیاد آب و سایر مایعات در فاصله افطار تا سحر است. بدن ما به این حجم کثیر مایعات نیازی ندارد. فقط بار کلیه‌ها را افزوده و به سیستم گردش خون نیز زحمت مضاعفی تحمیل می‌شود. بدن ما آب مورد نیاز خود را از تمام مواد غذایی کسب می‌کند و برخلاف برخی حیوانات، سیستم ذخیره آب ندارد. البته مصرف مواد لعابدار مثل نوشیدن شربت خاکشیر و همچنین مصرف متعادل سبزیجات و میوه‌های تازه و همچنین آبمیوه طبیعی موجب کاهش شدت عطش می‌شود و از سوی دیگر منابع مفیدی برای تأمین املاح و ویتامین‌ها نیز هست.
