چشمه زلال معرفت

امروز در تمام اقالیم اسلامی می‎توانید برخی از آثار ترجمه شده آن استاد یگانه را به زبان‎های مختلف بیابید و مؤسسات و مراکز مختلفی به نام ایشان نام نهاده شده است. اینها همه از زنده بودن و مواج و خروشان بودن اندیشه‎های این اسلام‎شناس متعهد حکایت می‎کند.

درباره استاد و آثارش بسیار گفته‎اند و شنیده‎ایم و مطالعه کرده‎ایم. در این نوشتار مختصر تلاش نگارنده بر آن است پس از ارائه زندگی‎نامة استاد شهید (ره) به برخی از ویژگی‎های آثار ایشان بپردازد.

زندگی‎نامه

استاد شهید مطهری در 13 بهمن 1298 هجری شمسی در قریة فریمان در خانواده‎ای اصیل و روحانی چشم به جهان گشود. پس از طی دوران نوجوانی و فراگیری دروس ابتدایی در سن 12 سالگی به حوزة علمیة مشهد عزیمت نمود و به تحصیل مقدمات علوم اسلامی پرداخت. در سال 1315 برای تکمیل تحصیلات خود عازم حوزة علمیة قم شد و از محضر اساتیدی چون آیت‎الله بروجردی، امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی رحمه‎الله علیه بهره گرفت و مدتی نیز از محضر مرحوم آیت‎الله حاج میرزا علی‌آقا شیرازی در اخلاق و عرفان بهره‌های معنوی فراوان برد. در سال 1331 در حالی که از مدرسین معروف و از امیدهای آیندة حوزه به شمار می‎رفت به تهران مهاجرت نمود و به تدریس در مدرسه مروی و تالیف و سخنرانی‎های تحقیقی و سپس تدریس در دانشکدة الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران پرداخت.

از سال 1341 که نهضت امام خمینی (ره) آغاز شد استاد مطهری به طور فعال در کنار امام بود به طوری که نقش بارزی در ساماندهی قیام پانزده خرداد تهران و هماهنگی آن با رهبری امام داشت و به همین دلیل دستگیر و زندانی گردید و پس از 43 روز به دنبال مهاجرت علمای شهرستانها به تهران و فشار مردم به همراه سایر روحانیون از زندان آزاد شد.

پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور مسئولیت استاد مطهری و یارانش سنگین‎تر شد. در این زمان وی به تالیف کتاب در موضوعات مورد نیاز جامعه و ایراد سخنرانی در دانشگاه‎ها و مساجد ادامه داد و برای اسلامی کردن محتوای نهضت تلاش‎های علمی بسیاری نمود و با کجروی‎ها و انحرافات سرسختانه مبارزه کرد. در سال 1346 به کمک چند تن از دوستان خود اقدام به تأسیس حسینیة ارشاد نمود لکن در سال 1349 به علت ممانعت‎های فراوان و کارشکنی یکی از اعضای هیات مدیره که مخالف شدید حضور جریان روحانیت در حسینیه بود و به تحریک سایر اعضا می‎پرداخت مجبور به استعفا شد هر چند به آن مرکز به عنوان اولین گام برای ساخت مهمترین مرکز اسلامی دنیا امید فراوان داشت.

گذشته از امام خمینی (ره)، استاد مطهری اولین شخصیتی بود که به خطر سازمان منافقین موسوم به «مجاهدین خلق ایران» ‌پی‎برد و دیگران را از همکاری با این سازمان بازداشت و تغییر ایدئولوژی آنها را پیش‎بینی نمود. این تیزبینی و قاطعیت و صراحت در برخورد او و اقدامات عملی برای افشای خطر این گروه و همچنین آسیب برداشتهای التقاطی از قرآن و معارف اسلامی از علل ترور ایشان شد.

در سفر استاد به پاریس، امام خمینی (ره) ایشان را مسئول تشکیل شورای انقلاب اسلامی کردند و در هنگام بازگشت امام به ایران، استاد مسئولیت کمیته استقبال از امام را برعهده گرفت و تا پیروزی انقلاب و پس از آن همواره در کنار رهبر کبیر انقلاب، مشاوری دلسوز و مورد اعتماد برای ایشان بود تا اینکه در ساعت 22 و 20 دقیقه سه‎شنبه 11 اردیبهشت 1358 در حالی که از یکی از جلسات فکری سیاسی خارج می‎شد با گلوله گروه فرقان به شهادت رسید و امام و امت را در ماتمی عظیم فرو برد.

برخی ویژگی‎های مهم آثار استاد

آنچه در تمامی آثار استاد مطهری می‎توان دیده می‎شود این است که کتب و سخنرانی‎های ایشان دارای چند ویژگی مهم است که جمع آنها را در آثار اندیشمندان دیگر کمتر می‎توان جست. از جملة این خصوصیات، انصاف، صراحت و مسئله محوری است.

در برخورد با افکار دیگران هرگز از دایرة انصاف خارج نمی‎شد و در مواردی که تشخیص می‎داد نظر مخالفین صحیح است با صراحت اعلام می‎نمود و عناد و لجاجت نمی‎ورزید. البته باید توجه داشت که استاد با تسلط کامل به علوم اسلامی و ایمان و اعتقاد به مکتب متوجه صحت و سقم نظر مخالفین می‎شد. صراحت از دیگر ویژگی‎های مهم آثار استاد مطهری است. به راحتی می‎توان نظر صریح ایشان را در موارد متعدد یافت و این خصوصیتی است که در زندگی عملی ایشان نیز بارز بوده است و اصلاً اهل مجامله و مداهنه نبود. نکتة دیگر این که ایشان از تحقیقات موضوع‎محور برحذر بود. ویژگی آثار ایشان مسأله محوری است، به عنوان مثال یک یا چند مسئله در زمینة روابط اسلام و ایران با توجه به شرایط زمان و اسلام‎زدایی رژیم گذشته برای ایشان اهمیت داشت و برای پاسخ به آنها دست به قلم می‎برد لذا کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» یک کتاب تاریخی در زمینة بررسی مسائل کم اهمیت و پرداختن به هر امری در محدودة تأثیر و تأثر فرهنگ اسلامی و ایرانی نیست بلکه کتابی هدفدار برای حل مشکل فکری در حیطة تاریخ اسلام و ایران است. همین‎طور در «سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‎السلام» و غیره آنجا که سیره امام صادق (علیه‎السلام) و ائمه دیگر (علیهم‎السلام) را بررسی می‎کند، سبک علمی استاد بررسی صِرف تاریخی نیست بلکه تحلیل وقایع و درس‎آموزی برای امروز است.

در اینجا برای وضوح بیشتر مطلب به یکی از آثار استاد مطهری می‎پردازیم هر چند این نوشتار مختصر مجال و جایگاه کافی برای یک بررسی جامع نیست.

بررسی جایگاه یک اثر در مسیر پژوهش

همانطور که خوانندگان محترم مستحضر هستند،‌ پژوهش یک محقق نقطه‎ای از مسیر علم و معرفت است، لذا باید دید که پژوهش او در چه جایگاهی قرار دارد و امتیازاتش از تحقیقات گذشته و تأثیرش بر پژوهش‎های بعد از وی چیست؟

موضوع برای تحقیق فراوان است اما بررسی علل انتخاب یک موضوع و نوع برخورد یک متفکر هدفمند با آن بسیار اهمیت دارد و می‎تواند ما را با دغدغه‎های او آشنا سازد.

ایراد سخنرانی و نگارش کتاب در زمینة قیام امام حسین (علیه‎السلام) امر چندان دشواری نیست، هر سال سخنرانی‎ها، کتب و مقالات مختلفی در این زمینه ایراد و نوشته می‎شود، استاد هم می‎توانست چنین کند، امّا چرا «حماسه حسینیِ» او با آثار دیگران متفاوت است؟

در یک نگاه کلّی بعد از حادثه و انقلاب حسینی تا امروز، ‌تاریخ شیعه، کتب فراوانی در این زمینه به خود دیده است، مقاتل محمد بن سعد، بلاذری، دینوری، احمد بن اعثم کوفی، خوارزمی و غیره از جمله آثاری هستند که در این زمینه نوشته شده‎ و به ثبت وقایع همت گماشته‎اند.

همانطور که خوانندگان محترم می‎دانند بعد از حادثة عاشورا، در ابتدا کسانی که در آن حادثه از دو سپاه حق و باطل حضور داشته‎اند آنچه را مشاهده کرده بودند برای دیگران بازگو می‎نمودند. منقولات ادامه دهندگان راه کربلا یعنی امام سجاد (علیه السلام)، حضرت زینب (سلام الله علیه) و سایر اسرا برای تاریخ مانده است و از طرف سپاه عمرسعد هم نقل‎های بسیاری از حمید بن مسلم در تاریخ ثبت شده است.  حتی خود شمربن‎ذی‎الجوشن (لعنت الله علیه) و دیگران از اعمال خود برای دیگران سخن گفته‎اند.

در چند صد سالة اول ـ اوایل قرن دوم تا حدود قرن ششم ـ مقاتلی که نوشته شده است مقاتل دسته اول هستند یعنی مقاتلی که با واسطة کمتری حادثه را گزارش می‎کنند و شیوة نگارش آنها بیشتر نقل است که الف و ب چنین گفتند و ج در مقابل چنین گفت. به این ترتیب سعی و تلاش نویسندگان این کتب مثل مقتل ابی مخنف و دینوری و فتوح البلدان بیان وقایع و اعمال است. در چند صد سالة بعد بخاطر برخی عوامل از جمله حملة مغول و انزوای جامعه و غیره مقاتل به سمت نگارش سوز و گداز عرفانی و اخلاقی و داستانی پیش رفتند. در این مقطع نویسندگان مقتل سیدالشهدا (علیه السلام) با استفاده از مقاتل دورة قبل، همان وقایع را به صورت داستان و شعر و با تکیه بر سوز و گداز عرفانی و اخلاقی به رشته تحریر درآوردند.

در مقطع بعد یعنی از حدود قاجار تا 40 ـ50 سال پیش، تکیه نویسندگان مقتل بیشتر بر سوز و گداز فراوان و به گریه انداختن مردم برای کسب ثواب بیشتر بوده است. مقاتل بسیار زیادی هم در این دوره نوشته شد مانند بحر البکاء، ‌عین البکاء،‌ بحرالحزن و غیره که از اسامی آنها هم پیداست که حال و هوای مقاتل در حزن و اندوه و بکاء بوده است و چون هدف اصلی این امر بود لذا حفظ امانت اهمیت لازم خود را از دست داد و تحریفاتی که به تاریخ حادثة عاشورا راه یافته بیشتر محصول غفلت در این دوره است.

از حدود نیم قرن پیش تا به امروز نگاه جدیدی به حادثه کربلا با محوریت تعالیم امام خمینی (ره) شکل گرفت که به نظر نگارنده به خوبی می‎توان این جریان را مصداق حدیث نبوی «رب حامل فقه الی ما هو افقه منه» (یعنی چه بسا کسی که مطلبی را به دیگری می‎رساند که او آگاهتر از نقل‎کننده مطلب است) دانست. در این مقطع این سوال مطرح شد که مراد ائمه اطهار (علیهم‎السلام) از زنده نگاه داشتن یاد حادثة عاشورا چیست؟ آیا صرف گریه‎کردن است؟ اگر صرف گریه‎کردن است که در دنیا حوادث پرسوز و گداز بسیاری رخ داده است که می‎توان برای آنها نیز گریست و مجلس گرفت.

پس چرا بر حادثة کربلا این قدر تاکید شده است؟ از اینجا استاد مطهری دست به ایراد سخنرانی‎های خود در زمینة حماسة حسینی زد تا به فلسفة قیام اباعبدالله بپردازد، لذا انگیزة استاد در ورود به مطلب، صِرف اینکه هر سال محرّم تکرار می‎شود یا اینکه من یک روحانی هستم نبود، بلکه انگیزة ایشان روشن کردن فلسفه قیام و درس‎آموزی برای عصر حاضر بود.

نکتة مهم این است که استاد بینش فلسفی را در تحلیل تاریخ عاشورا بکار برد و در تحلیل حوادث به دنبال یافتن علل و شرایط و جداکردن آنها از یکدیگر بود.

اگر در گذشته مقاتل نوشته و خوانده می‎شد شاهان مستبد هم بر اریکة قدرت تکیه زده بودند و این عزاداری‎ها برای آنان خطری نداشت، امّا در مقطع جدید باتوجه به تحلیل و بررسی فلسفة قیام، اثر آن سقوط رژیم پهلوی بود و از این جاست که امر به معروف و نهی از منکر از  یک مسئلة فقهی به یک مسئلة مهم اجتماعی تبدیل شد. لذا سوالات فراوانی مطرح شد؛ ویژگی‎های اشخاص سپاه حق چه بود؟ خصوصیات سپاه کفر و شرک و نفاق چه بود؟ آیا ترس مردم کوفه از حکومت شام و ابن زیاد عامل به میدان آمدنشان بود؟ (از یاد نبریم که کوفه شهری نظامی است که توسط خلیفة دوم برای کنترل ایران ساخته شد و ساکنان آن جنگاوران و شجاعان عرب بودند. پس کوفیان لااقل می‎توانستند از میدان به هر نحوی بگریزند. حتی یتیمان کوفه که علی (علیه‎السلام) آنها را نوازش می‎کرد و آنها برای آن حضرت بعد از ضربت خوردن شیر آورده بودند در این شهر بزرگ حضور داشتند).

چه اتفاقی افتاده بود که تا این اندازه روحیات مردم عوض شده بود؟ سال قبل از حادثه، سید‎الشهدا (علیه‎السلام) اصحاب رسول خدا و بزرگان امت را در منا جمع کرد و حجت را بر ایشان تمام نمود و حتی یک نفر هم حضرت را تکذیب نکرد.

آیا طمع به دنیا از عوامل اصلی نبود؟‌ دلبستگی به دنیا از عوامل ذلیل شدن روحیه‎هاست. حاکمان ستمگر، اشراف را با پول خریدند و مردم طبقات پایین را با اغفال. چرا عمر سعد بر جنازه‎های سپاه کفر نماز خواند؟ عدم درک و عدم شناخت جریانات پشت نقاب نفاق چقدر مؤثر بود؟ این مسائل احتیاج به تحلیل دارند و صِرف نقل تاریخ عاشورا نمی‎تواند ما را به این مقصود برساند. اگر عوامل نفاق، طمع به دنیا، جهل مردم و غیره در این حادثه نقش مهم داشته باشند، در هر وقت از تاریخ با وجود این عوامل می‎توان منتظر فاجعه‎های تکان دهنده دیگری در تاریخ اسلام باشیم لذا باید با جهل جامعة اسلامی، نفاق و دیگر مسائل مبارزه کرد.

در مسائل تربیتی طبق بررسی آیت‎الله شیخ عباس قمی، صاحب منتهی‎آلامال، عمر سعد در حادثه عاشورا 25 سال سن داشت؛‌ شک نیست که در جوانی می‎توان به خدا رسید و یا می‎توان به قعر جهنم رفت. عمر سعد فرزند همان فردی است که به امیرمؤمنان (علیه‎السلام) بی‎ادبی و بی‎حرمتی کرد. پس تاریخ تنها گزارش نیست، درس‎آموز است حتی در مسائل تربیتی.

از جمله حوادث جالب در نهضت حسینی آن است که عبدالله بن‎عمر با اینکه می‎دانست یزید انسان بی‎دین و نالایقی برای خلافت است امّا با این حال حضرت را از جنگ برحذر می‎داشت، همین شخص بعداً به جای دست با پای حجاج بن یوسف ثقفی بیعت نمود! آنجا که باید اینها به عنوان خواص جامعه اسلامی محکم می‎ایستادند، ایستادگی نکردند و ببینید بعداً به چه فلاکتی دچار گشتند! بسیاری از بزرگان امت به گوشه‎ای خزیدند اما جوانان در نهضت حسینی نقشهای اساسی برعهده گرفتند (امیری حسین و نعم الامیر).

استاد مطهری مخالف عزاداری نبود بلکه بر استمرار و با شکوه‎تر شدن آن تأکید کامل داشت و به دنبال پالایش آن، مبارزه با تحریف در نقل حوادث کربلا و مؤثرتر کردن عزاداری‎های حسینی بود. ایشان محرم هر سال را زمان طلوع مبارزه با ظلم و تبعیض و فساد می‎دانست.

آنچه از امتیازات کتاب حماسة حسینی ایشان است ورود نگاه کلامی و فلسفی در تحلیل تاریخ می‎باشد. در این نگاه آنچه مهم است یافتن علل  و معلول، علل معدّه، مبقیه و غیره است. با تمایز علل و شرایط می‎توان درک کرد که هرگاه روح این موارد در برهه‎ای از زمان شکل گیرد معلول هم قطعاً محقق خواهد شد. هر چند ظرف زمان و شکل و شمایل علل عوض شود. بسیاری از حوادث و شبهات فکری امروز با تفاوتهایی در گذشته نیز رخ داده است اما ذهن جولانگر و نقّاد و تحلیل کنندة استاد است که هم می‎تواند به شبهات پاسخ دهد  و راه حل معضلات را ارائه کند و هم می‎تواند وقوع شبهات و حوادث را پیش بینی نماید. احسان طبری، نظریه‎پردازی حزب توده در ایران علت اسلام آوردن خود را آثار استاد مطهری معرفی می‎کند و می‎گوید هنگامی که «علل گرایش به مادیگری» استاد منتشر شد ما صدای شکست مارکسیسم را درکل جهان شنیدیم و لذا مطالعه آن را برای اعضا ممنوع نمودیم. حسین فردوست، دوست صمیمی شاه، در خاطرات خود می‎آورد: هنگامی که کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» ‌آقای مطهری منتشر شد، من باطل شدن تمام تلاشهای دربار در اسلام‎زدایی ایران را به یکباره مشاهده کردم.

اینها نشانة همین نکته است که استاد نمی‎خواسته راه هزار بار رفته را دوباره بپیماید (چنانکه خود در مقدمة داستان راستان بدین امر تصریح می‎کند). استاد  هر یک از آثار خود را در قالب‎های مختلف فقهی یا کلامی‌، فلسفی، تاریخی و غیره معطوف به حل یک مسئله مشکل فکری می‎کند.

تنوع آثار استاد

آثار استاد مطهری براساس موضوع قابل تقسیم به چند بخش می‎باشند: اعتقادی و کلامی، سیره معصومین و بزرگان، فقه و حقوق، اجتماعی و سیاسی، فلسفه و فلسفه تاریخ، تفسیر، اخلاق و عرفان، اقتصاد و متفرقات.

در بخش اعتقادی و کلامی موضوعاتی نظیر اصول دین، جهان بینی، ایمان به غیب، فطرت و غیره مورد بررسی قرار می‎گیرد. کتابهای عدل الهی، انسان و سرنوشت، علل گرایش به مادیگری،  مقدمه‎ای بر جهان بینی اسلامی، ولاءها و ولایتها، توحید، نبوت و معاد مربوط به این دسته هستند.

در بخش سیره معصومین و بزرگان، استاد به تحلیل زندگی معصومین (علیهم‎السلام) می‎پردازد. کتابهای داستان راستان، سیره نبوی، جاذبه و دافعة علی (علیه‎السلام)، حماسة حسینی و ... در این بخش قرار می‎گیرند.

در بخش فقه و حقوق، استاد نگاه فقهی خود را با استدلال در برخی زمینه‎ها از جمله مباحث جهاد، طلاق قضایی، اصل اجتهاد، مسئله حجاب، ربا و غیره ارائه می‎دهد. کتابهای نظام حقوق زن در اسلام، مسأله حجاب جهاد و غیره در این گروه قرار دارند.

در بخش فلسفه، خواننده با بحر عمیق و مواجی از تفکر منطقی و مستدل در زمینه خداشناسی، هستی‎شناسی و انسان‎شناسی روبرو می‎شود. استاد شهید به دلیل علاقة خاص به مسائل فلسفی از همان ایام طلبگی و استعداد خارق العاده‎ای که در فهم و دریافت و حل معضلات فلسفی داشته است، دشوارترین شبهات را که از سوی ملحدان و مادی اندیشان القاء می‎شده است با برهانی متقن و بیانی شیوا پاسخ داده، نظام استوار فلسفة اسلامی را در مواجهه با مکاتب فکری دیگر فراروی اندیشمندان قرار داده است. مهمترین کتابهای این بخش عبارتند از:‌ اصول فلسفه و روش رئالیسم،‌ شرح منظومه، درسهای اسفار، کلیات منطق، کلیات فلسفه، نقدی بر مارکسیسم.

در بخش تفسیر، برخی سوره‎های قرآن کریم (بیشتر از جزء 24 تا آخر) تفسیر شده است و هم اکنون در قالب کتب آشنایی با قرآن عرضه می‎گردد.

در بخش اخلاق و عرفان، ‌دیدگاه اخلاقی ـ عرفانی مکتب اسلام به روشنی بیان شده است. فلسفه اخلاق، انسان کامل، گفتارهای معنوی، عرفان حافظ، تعلیم و تربیت در اسلام، برخی از کتابهای این بخش می‎باشند.

در بخش اقتصاد، تئوری‎های مختلف اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته و استاد نیز با توجه به روح عدالتخواهانه اسلام و ارزشهایی همچون کار، تولید و انفاق، دیدگاه خود را در ارتباط با نظام اقتصادی اسلام ارائه نموده است. کتاب نظری به نظام اقتصادی اسلام از مهمترین کتب این بخش به شمار می‎آید.

در بخش متفرقات، موضوعهای مختلفی به چشم می‎خورد که یا در قالب بخشهای گفته شده نمی‎گنجد و یا به نحوی مبسوط‎تر در جای خود مورد بررسی قرار گرفته است. خاتمیت، پرسشهای دینی، قرآن و مسئلة تفکر از جمله موضوعهای این بخش است.

• معرفی اجمالی برخی از آثار

در اینجا مناسب است برخی از آثار استاد به صورت اجمالی معرفی شوند شاید بنا به احتیاج و فراخور شرایط و علاقه، هر یک از ما مطالعه کتابی از ایشان را آغاز کنیم و با اندیشه‎های اسلامی بیشتر آشنا شویم.

آشنایی با قرآن (1، 2، 3.....)

مجموعة آشنایی با قرآن سلسله مباحث تفسیری استاد شهید در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است که عمدتاً در بین سالهای 1350 تا 1357 شمسی انجام شده است. جلد اول این مجموعه مقدمه و پیش‎درآمدی بر این سلسله مباحث محسوب می‎شود که در آن به مسائلی همچون زبان قرآن، مخاطبهای قرآن، عقل از دیدگاه قرآن و.... پرداخته شده است. در مجلدات بعدی آیاتی از برخی از سوره‎های قرآن از جمله حمد، بقره، انفال، توبه، نور و ... انجام شده است. ویژگی ممتاز این مباحث، توجه به مسائل و موضوعات فکری و اجتماعی روز در حین تفسیر آیات قرآنی است که موجب تازگی و زنده بودن این مباحث گردیده است. ویژگی دیگر بیان روشن و روان آن است.

اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب

این کتاب مشتمل بر سلسله مقالاتی است که در حدود سال 1353 به طور مسلسل در مجلة «مکتب اسلام» درج می‎گردید. این اثر استاد نیز همچون دیگر آثار آن شهید بزرگوار از غنای محتوا و سلامت بیان برخوردار می‎باشد. برخی از مهمترین موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: اخلاق جنسی و عقاید متفکرین جدید، ارزیابی اصول سیستم  نوین جنسی، سببهای طغیان و سرکشی قوای نفسانی، دموکراسی در اخلاق، رشد شخصیت از نظر غریزه جنسی.

انسان کامل

این کتاب مجموعه‎ای است مشتمل بر متن تنظیم شدة سیزده جلسه سخنرانی تحت همین عنوان که در ماه مبارک رمضان سال 1353 شمسی ایراد شده است. استاد شهید در این سلسله سخنرانیها برای آنکه آشکار سازند که اسلام یک دین جامع است و انسانِ اسلام انسانی است چند بعدی که همه دستورات این مکتب الهی را به طور هماهنگ به مورد اجرا می‎گذارد، و برای آنکه جوانان مسلمان را از نگرش یک بعدی به اسلام مصون بدارند این بحث را مطرح کرده است، که البته نظر سایر مکاتب درباره انسان کامل از جمله مکتب سوسیالیسم، مکتب اگزیستانسیالیسم، مکتب عرفان، مکتب عقل و... نیز  مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

پیرامون جمهوری اسلامی

این کتاب مجموعه‎ای است متشکل از شش بخش، بخش اول عبارت است از یک مصاحبة مطبوعاتی که در تاریخ 27/1/58 یعنی دو هفته قبل از شهادت استاد با ایشان انجام شده است. بخش دوم مقاله‎ای است پیرامون «وظایف حوزه‎های علمیه» بخش سوم شامل یک مقاله تحت عنوان «نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران» و نیز یک سخنرانی تحت عنوان «نقش زن در جمهوری اسلامی» می‎باشد که هر دو بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نگارش و ایراد شده است. بخش چهارم این کتاب را یک سخنرانی تحت عنوان «اهداف روحانیت در مبارزات» تشکیل می‎دهد که در آبان 1357 یعنی چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در دانشگاه صنعتی شریف ایراد شده است.بخش پنجم این کتاب شامل دو سخنرانی دربارة «آزادی عقیده» است که در پاییز 1348 شمسی در حسینیة ارشاد ایراد شده است. بخش ششم نیز یادداشتهایی است پیرامون «اسلام و انقلاب» و مسائل حکومت.

تعلیم و تربیت در اسلام

این کتاب مجموعه‎ای است مشتمل بر کلیة سخنرانیهای موجود از استاد شهید درباره «تعلیم و تربیت اسلامی» که از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل سیزده جلسه سخنرانی استاد در جمع دبیران تعلیمات دینی است. برخی از اهم موضوعات طرح شده در این بخش عبارتند از: پرورش عقل، تربیت عقلانی انسان، مسئلة عادت، فعل اخلاقی، کرامت نفس در قرآن و حدیث، ریشة الهامات اخلاقی.

بخش دوم شامل بحثهایی است که در انجمن اسلامی پزشکان در شش جلسه انجام شده است. برخی از عناوین این بحثها از این قرار است: پرورش جسم و پرورش استعداد عقلانی، تاریخچة تعقل از نظر مسلمین، عوامل تربیت.

جاذبه و دافعة علی علیه السلام

این کتاب مجموعه‎ای است از چهار سخنرانی که در روزهای 18 تا 21 ماه مبارک رمضان سال 1348 در حسینیه ارشاد ایراد شده است و مشتمل است بر یک مقدمه و دو بخش. در مقدمه کلیاتی درباره جذب و دفع به طور عموم و جاذبه و دافعه انسانها به طور خاص بحث شده است. در بخش اول، جاذبه علی (ع) ـ که همواره دلهایی را به سوی خود کشیده و می‎کشد ـ و فلسفه و فایده و اثر آن، مورد بحث قرار گرفته است. در بخش دوم، دافعة نیرومند آن حضرت که چگونه عناصر نامطلوب را به سختی طرد می‎کرد‌، توضیح و تشریح شده است و ثابت گردیده که علی (ع) شخصیتی دو نیرویی بوده است و هر کس که بخواهد درمکتب او پرورش یابد باید دارای دو نیروی جاذبه و دافعه باشد.

جهاد

این کتاب حاصل چهار جلسه سخنرانی استادشهید است که در سال 1350 شمسی در مسجد الجواد (تهران) در جمع عمومی وبه طور هفتگی ایراد شده است. بحث کلی کتاب پیرامون مفاد و مضمون آیه 29 از سوره توبه می‎باشد که به لزوم نبرد مسلمانان با بعضی از اهل کتاب که خصوصیات آنها در آیة مبارکه آمده است تصریح دارد. از جمله مطالبی که در این کتاب مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است می‎توان به این مطالب اشاره نمود: مطلق یا مقید بودن جنگ با اهل کتاب، فلسفه و هدف جهاد، تفاوت میان مشرک و غیر مشرک، پیمان با کفار، جنگ دفاعی، حقوق انسانیت، جنگ برای رفع مانع از ایمان و توحید، مقیاس حقوق شخصی و حقوق عمومی،‌آزادی فکر یا آزادی عقیده، جزیه.

حکمتها و اندرزها

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر مقالاتی که در سالهای 1339 تا 1341 هجری شمسی برای یک برنامة عمومی آشنایی با فرهنگ اسلامی و جهت ایراد به صورت گفتار و خطابه به رشته تحریر درآمده است و بیشتر مطالب آن پیرامون راه و رسم زندگی و دستورات اسلام در این باب است. کتاب مذکور بعد از شهادت استاد به چاپ رسیده است. از نظر مقایسه با سایر آثار می‎توان گفت از یک سو نظیر کتاب بیست گفتار است و از سوی دیگر به کتاب داستان راستان شباهت دارد.

برخی از عناوین مباحث طرح شده در این کتاب عبارتند از: بردگان و آزادگان، ارکان سعادت بشر، ایمان و عمل صالح، خواری معصیت و عزّت طاعت، محاسبة نفس، حق و تکلیف، روش سیاسی علی(ع)، دشمنان عقل، تقوا و روشن بینی، لزوم همگامی کار و دانش، فقر معنوی.

خدمات متقابل اسلام و ایران

این کتاب تکمیل شده و تفصیل یافتة نُه جلسه سخنرانی است که در ماه محرم و صفر سال 1388 قمری (1346 شمسی) در حسینیة ارشاد ایراد شده است. مطالب بحث شده در این سخنرانیها مجموعاًً در سه بخش: اسلام از نظر ملیت ایرانی، خدمات اسلام به ایران و خدمات ایران به اسلام تدوین یافته است.

در بخش اول به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا هیچ گونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد یا اینکه اساساً دارای دو نوع احساس متضاد‌ (مذهبی و ملی) می‎باشیم؟

بخش دوم متکفل پاسخ به پرسش دیگری است و آن اینکه دین اسلام آنگاه که در چهارده قرن پیش به ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونیهایی در میهن ما به وجود آورد و آیا اصولاً ورود اسلام به ایران برای این کشور موهبت بود یا فاجعه؟ فصل «کارنامة اسلام درایران» در واقع نتیجة نهایی مباحث طرح شده در این بخش است. در این فصل رهاوردهای ارزشمند اسلام برای ایران بیان شده است.

در بخش سوم به پرسش دیگری پاسخ داده شده و آن اینکه ایرانیان چه نقشی در راه نشر و بسط تعالیم دین اسلام داشته‎اند و انگیزة ایرانیان در این خدمات چه بوده است؟

با مطالعة کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، خواننده به این نتیجة روشن دست خواهد یافت که مسائل مشترک اسلام و ایران، هم برای اسلام افتخارآمیز است هم برای ایران؛ برای اسلام به عنوان یک دین که به حکم محتوای غنی خود ملتی باهوش و متمدن و صاحب فرهنگ را شیفتة خویش ساخته است، و برای ایران به عنوان یک ملت که به حکم روح حقیقت‎خواه و بی‎تعصب و فرهنگ‎دوست خود بیش از هر ملت دیگر در برابر حقیقت خضوع کرده و در راهش فداکاری نموده است...

این کتاب نقش اساسی در مبارزه با سیاست رژیم شاه در اسلام‎زدایی از ایران و ترویج ناسیونالیسم ایرانی داشته است.

داستان راستان (1 و2)

این مجموعه دو جلدی شامل 125 داستان برگرفته از کتب حدیث و نیز کتب رجال و تواریخ و سیر است. قهرمان داستانها غالباً پیشوایان بزرگ دین و یا شخصیتهای بزرگوار علمی و فقهی می‎باشند. این داستانها علاوه بر آنکه عملاً می‎تواند راهنمای اخلاق و اجتماعی سودمند باشد، معرّف روح تعلیمات اسلامی نیز هست و خواننده از این رهگذر با حقیقت و روح تعلیمات اسلامی آشنا می‎شود.

علل گرایش به مادیگری

آنچه در این کتاب آمده در حقیقت نقد و بررسی گوشه‌ای از تاریخ عقاید و اندیشه‎های بشری است. موضوع اصلی بحث این کتاب، یعنی اثبات یا انکار خدا، قطعاً حساس ترین و شورانگیزترین موضوعی است که از فجر تاریخ تاکنون اندیشه‎ها را به خود مشغول داشته است. استاد شهید در این کتاب به طرح علل و عوامل گرایش به مادیگری می‎پردازد و مشخصاً از این عوامل به عنوان مهمترین آنها نام می‎برد: نارسایی مفاهیم دینی کلیسا، نارسایی مفاهیم فلسفی غرب، نارسایی مفاهیم اجتماعی سیاسی، نقص روشهای تبلیغی، نامساعد بودن جوّ اخلاقی و اجتماعی.

در بخش پایانی کتاب چند راه برای مبارزه با گرایش به مادیگری از طرف مؤلف پیشنهاد شده است که عبارتند از: عرضه داشتن مسائل اجتماعی و سیاسی و ابتناء حقوق سیاسی و اجتماعی بر مکتب الهی، مبارزه با هرج و مرج تبلیغی و اظهار نظر افراد غیر متخصص، ‌فراهم کردن محیط مساعد اخلاقی و اجتماعی و هماهنگی آن با مفاهیم متعالی معنوی، بازگردانیدن حماسه به مفاهیم اسلامی.

مسئلة حجاب

این کتاب در واقع حاصل سلسله بحثها و درسهایی بوده که توسط استاد شهید در جلسات انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده و متضمن پنج بخش است.

در بخش اول تاریخچة حجاب در قوم یهود، ایران باستان، جاهلیت عرب و هند مورد بررسی واقع شده است. در بخش دوم علت پیدا شدن حجاب در میان اقوام و ملل گوناگون و نظریات متنوع در این باب (ریاضت و رهبانیت، عدم امنیت، استثمار زن، حسادت مرد و...) طرح و نقد شده است. بخش سوم به تبیین فلسفه پوشش در اسلام از ابعاد و جوانب مختلف اختصاص یافته است. در بخش چهارم به ایرادها و اشکالهایی که بر اصل حجاب و پوشش از سوی مخالفان حجاب گرفته می‎شود پاسخهای مستدل و منطقی داده شده است. در بخش پایانی کتاب، اصل حجاب و حدود آن با عنایت به آیات و روایات و سیرة مسلمین، به طور مفصل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. این کتاب نقش اساسی در خنثی کردن سیاست ترویج بی‎حجابی رژیم پهلوی داشته است.

نظام حقوق زن در اسلام

این کتاب مجموعه مقالاتی است که استاد شهید در طی سالهای 45 و 46 شمسی در مجلة زن روز تحت عنوان زن در حقوق اسلامی نشر داده است. این مقالات در پاسخ به سلسله مقالاتی نگارش یافت که در آنها پیشنهادهایی درباره تغییر قوانین مدنی مربوط به حقوق خانوادگی ارائه شده و مطالبی بر ضد نصوص مسلّم قرآن عرضه گردیده بود. استاد با پاسخهای متقن و مستدل خود به این پیشنهادها در واقع نظام حقوق زن را در مکتب متعالی اسلام طرح و تدوین نمود و‌ مسائلی همچون خواستگاری، ازدواج موقت،‌ زن و استقلال اقتصادی، اسلام و تجدد زدگی، مقام زن در قرآن و مسائل متنوع دیگری را مورد بحث و تحقیق عالمانه قرار داد.

بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد‌ ساله اخیر

این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول ضمن مروری گذرا بر جنبشهای اصلاح‎طلبانة صد سالة اخیر، واژه «اصلاح» در فرهنگ اسلامی و مفهوم درست اصلاح‎طلبی در این فرهنگ انسان‎ساز مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش دوم کتاب، نهضت اسلامی ایران به طور مشخص هدف تحقیق و تتبع قرار گرفته، ماهیت،‌ هدف، رهبری و بالاخره آفات این نهضت به تفصیل بررسی گردیده است. از جمله آفات نهضت به این عوامل اشاره شده است: نفوذ اندیشه‎های بیگانه، تجددگرایی افراطی، ناتمام گذاشتن نهضت، رخنة فرصت‎طلبان، ابهام طرحهای آینده، کم‎شدن خلوص.
این کتاب مقارن با آغاز دورة آخر نهضت اسلامی در سال 1356 نگارش یافت.

جملاتی قصار از استاد شهید مطهری

موافق میل‌رفتار کردن، غیر از مطابق مصلحت رفتار کردن است. پدر و مادر محبت عمیق و عاقلانه و منطقی‎شان نمی‎تواند محدود باشد به خواست فرزند و زمان حال، بلکه آینده را هم باید در نظر بگیرند. (تعلیم و تربیت در اسلام، ص 356)

مرد هیچگونه تسلط اقتصادی و حق بهره‎برداری از نیرو و کار زن ندارد. (مجموعه آثار، ج 9، ص 220)

اسلام نه می‎گوید که زن از خانه بیرون نرود و نه می‎گوید حق تحصیل علم و دانش ندارد، بلکه علم و دانش را فریضة مشترک زن و مرد دانسته است و نه فعالیت اقتصادی خاصی را برای زن تحریم می‎کند... آنچه موجب فلج کردن نیروی اجتماع است آلوده کردن محیط کار به لذت‎جویی‎های شهوانی است. (مجموعه آثار، ج 19، ص 440 )

در اسلام پدر زن حق ندارد مهر را مال خود بداند، هر چند هدف و منظورش این باشد که آن را صرف و خرج دختر کند. این خود دختر است که اختیار آن مال را دارد که به هر نحو بخواهد مصرف کند. در روایات اسلامی تصریح شده که این گونه مهر قرار دادن در دورة اسلامی روا نیست. (مجموعه آثار، ج 19، ص 205)

خاصیت حقیقت همین است که شک و تشکیک به روشن شدن آن کمک می‎کند. (مجموعه آثار،  ج19، ص61 )

کودک کاملاً باید آگاه باشد که تشویق یا تهدیدی که می‎شود برای چیست. (تعلیم و تربیت در اسلام ، ص 61)

هیچ دینی مانند اسلام با عقل پیوند نزدیک نداشته است و برای او حق قائل نشده است. (مجموعه آثار، ج3، ص 190 )

فرقة شیعه مولود یک بینش مخصوص و اهمیت دادن به اصول اسلامی است نه به افراد و اشخاص. قهراً شیعیان اولیه مردمی منتقد و بت شکن بار آمدند... (مجموعه آثار، ج 16، ص 309)

جامعه‎ای که در آن میان افراد عواطف و همدردی نباشد جامعة ایمانی نیست. (بیست گفتار، ص 119)

فلسفة انفاق در اسلام صرفاً سیر کردن شکم گرسنگان نیست، بلکه فلسفة انفاق «انسان‎سازی» است یعنی شخصی که می‎تواند داشته باشد نباید بگوید قانع هستم و به یک لقمه نان اکتفا کند  بلکه  باید به دست ‎آورد و با بخشیدن مال، خود را تکمیل کند. (آشنایی با قرآن، ج 1 و 2، ص136)

اسلام به عبادت شکل داده و به شکل نهایت اهمیت را داده و در آن شکل نیز یک سلسله برنامه‎های تربیتی را در لباس عبادت وارد کرده است. (تعلیم و تربیت در اسلام ، ص 186)

ما شیعیان باید اعتراف کنیم که بیش از دیگران درباره کسی که افتخار نام پیروی او را داریم ظلم و لااقل کوتاهی کرده‎ایم... بیشتر مساعی ما درباره تنصیصات رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) دربارة علی (علیه‎السلام) و سب و شتم کسانی است که این نصوص را نادیده گرفته‎اند نه دربارة شخصیت عینی مولا علی (علیه‎السلام). (مجموعه آثار ،ج 16،ص 381)

در اسلام تن پروری به مفهوم صحیح کلمه یعنی پرورش جسم و تقویت قوای جسم نه تنها مذموم نیست بلکه ممدوح هم هست. تقویت جسم به معنای نیرومند کردن و سالم نگاه داشتن جسم است که در اسلام به آن دعوت شده است. (تعلیم و تربیت در اسلام، ص 65)

سر موفقیت مسلمین در قدرت روحی و معنویتشان است نه شوکتهای مادی. (آشنایی با قرآن، جلد 3، ص 108)

جامعه اسلامی دشمن ناهمواریها و تبعیض‎هاست و پیامبر (صلی الله علیه و آله) عنایت زیادی به نفی پستی و بلندی‎های بی‎جا داشت. (بیست گفتار، ص 140)

روش علی (علیه‎السلام) به‎وضوح به ما می‎آموزد که تغییر رژیم سیاسی و تغییر و تعویض پست‎ها و برداشتن افراد ناصالح و گذاشتن افراد صالح به جای آنها بدون دست زدن به بنیادهای اجتماع از نظر نظامات اقتصادی و عدالت اجتماعی فایده‎ای ندارد و اثربخش نخواهد بود. به علی (علیه السلام) می‎گفتند قانون که عطف بماسبق نمی‎کند شما هر کاری می‎خواهید بکنید، بکنید ولی از امروز به بعد. علی (علیه السلام) در جواب همه این به‎اصطلاح نصیحت‎ها می‎فرمود: نخیر، قانون الهی عطف بماسبق می‎کند. وقتی بر من ثابت است حق این است و باطل آن، ولو سالها از روی آن گذشته فرقی نمی‎کند، من باید حق را به موضع اصلیش برگردانم. (پیرامون انقلاب اسلامی ،ص 148)

اگر جامعه متعادل و موزن نباشد و سازمان اجتماعی و مقررات اجتماعی و حقوق اجتماعی موزون نباشد، اخلاق شخصی و فردی نیز موزون نخواهد ماند. (بیست گفتار، ص 106)

انقلاب اسلامی به شرطی تداوم پیدا خواهد کرد که قطعاً و حتماً در مسیر عدالت خواهی برای همیشه ادامه بدهد. دولت‎های آینده باید واقعاً و عملاً در مسیر عدالت اسلامی گام بردارند، برای پرکردن شکاف طبقاتی اقدام کنند و تبعیض را واقعاً از میان بردارند. (پیرامون انقلاب اسلامی، ص 59)

ترس جزو عواملی است که باید برای تربیت کودک یا اجتماع از آن استفاده کرد اما نه برای رشد دادن و پرورش استعدادها بلکه برای بازداشتن روح کودک یا روح بزرگسالان از برخی طغیانها. (تعلیم و تربیت در اسلام، ص 60)

هر اندازه احمق زیاد باشد، بازار نفاق داغ‎تر است. مبارزه با احمق (حماقت) مبارزه با نفاق نیز هست. (مجموعه آثار، ج 16، ص323)

از نظر اسلام، مفاهیم دین همیشه توأم با آزادی بوده است. (مجموعه آثار، ج1، ص 526)

انتظاراتی که نسل امروز از روحانیت و اسلام دارد، غیر از انتظاراتی است که نسلهای گذشته داشته‎اند؛ از بعضی انتظارات خام که بگذریم، اکثریت آنها مشروع و بجاست. (ده گفتار، ص 315)

اسلام استعداد و نبوغ ایرانیان را هم به خودشان نشان داد و هم به جهانیان، و به تعبیر دیگر ایرانی به وسیلة اسلام خود را کشف کرد و سپس آن را به جهانیان شناسانید. (مجموعه آثار، ج 14، ص 320)

زنده‎ترین امواج اجتماعی، امواج و جنبشهای دینی است؛ پیوند این امواج و این نهضتها با جوهر حیات و فطرت زندگی از هر چیز دیگر اصیل‎تر است. (سیری در سیرة نبوی، ص 24)

وقت آن است که غرب مانند همه زمانهای دیگر با همه تقدمی که در علوم و صنایع دارد، فلسفة زندگی را از شرق بیاموزد. (اخلاق جنسی، ص28)

در میان عوامل فساد اخلاق و تضعیف روحیه و در میان عواملی که در زندگی ایجاد بدبختی و ناتوانی می‎کنند، چیزی به اندازه تنعّم و نازپروردگی مؤثر نیست. (بیست گفتار، ص 193)

آتش روشن کردن شعار آتش‎پرستان است. از روی آتش پریدن در چهارشنبه آخر سال بوی کفر می‎دهد. اسلام برای مبارزه کردن با اینها آمده. اسلام دین اذان و دین لااله‌الا‌الله است. (پانزده گفتار، ص212)

غلط‎ترین فکر این است که ما همه اصلاحات جزئی و کلی را از مصلح و ظهور غیبی بخواهیم. (یادداشتهای استاد مطهری ، ج1، ص169)

زمانی مردم گرایشهای دینی خود را جدا از علم جستجو می‎کردند؛ همچنان که بیماری عمده دنیای جدید این است که عده‎ای در جستجوی علم منهای دین‎اند. (مجموعه آثار ، ج3، ص312)

باید فلسفة قیام حسینی و فلسفة عزاداریها به طور مکرر بر منابر گفته شود و همان اثر و منظور که امامان معصوم توصیه می‎کردند و پدید آمدن کمیت‎ها و دعبل‎ها حاصل آن بود، محقق شود.   (ده گفتار، ص 263)

اسلام تنها به موجب این که عقیده واحدی ایجاد کرد باعث اتحاد مردم نشد، بلکه علاوه بر آن، تبعیضات و شکافها و تفاوتها را هم از بین برد. (بیست گفتار، ص 91)

بقا و دوام روحانیت و موجودیت اسلام به این است که زعمای دین ابتکار اصلاحات  عمیقی که امروز ضروری تشخیص داده می‎شود در دست گیرند. (ده گفتار، ص 313)

رسول خدا کار خود را از متن یعنی از زیر بنای فکری اسلام که توحید است شروع کرد، نه از آداب سر سفره نشستن، یعنی سر و کارش از ابتدا با محور نظام اجتماعی فاسد آن روز بود. (یادداشتهای استاد مطهری، ج9، ص 19)

روزی که مردم سرنوشت محتوم عمل خودشان را پیدا می‎کنند و دچار نکبت و بدبختی می‎شوند، قرآن آن روز را روز نحس می‎داند؛ آن روز، دیگر نه چهارشنبه است، نه سیزده. (پانزده گفتار، ص 167)

 مدیریت صحیح از ضعیفترین ملتهای دنیا قویترین ملتها را می‎سازد، آنچنان که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) کرد و این معجزة رهبری بود. (مجموعه آثار، ج4، ص 324 )

هر کس به هر اندازه از اجتماع طلبکار است و اجتماع را در برابر خود موظف می‎داند، به همان نسبت مدیون اجتماع است؛ حق و تکلیف دوش به دوش یکدیگرند.             (حکمتها و اندرزها، ص114 )
ما عادت کرده‎ایم که با حمل به فساد کردن کارهای دیگران، پرده بر کوتاهی‎ها و تقصیرهای خود بکشیم.     (ده گفتار، ص 188)
ایجاد بانک غیر ربوی برای ضرورتهای اقتصادی امروز عملی است.
       (مسئلة ربا و بانک، ص 120)
وقتی بنابراین شد که رشته‎های تخصصی علمی تقسیم شود ، زنان باید رشته‎هایی را بخوانند که با ذوق و استعداد خود آنها و احتیاجات جامعه وفق دهد.         (ده گفتار، ص 184)
مردان حقیقت خود می‎میرند، اما مکتب و عشقی که برمی‎انگیزند با گذشت قرون تابنده‎تر می‎شود.          (جاذبه و دافعة علی علیه‎السلام، ص 30)
 اگر در جامعه‎ای عدالت اجتماعی برقرار نباشد، پایة معنویت متزلزل خواهد بود.           (آیندة انقلاب اسلامی ایران، ص 179)
هر علمی که به حال مسلمین مفید باشد و گرهی از کار آنان باز کند، آن علم فریضة دینی و علم دینی است. (ده گفتار، ص179)

بزرگترین هدیه‎ای که یک رهبر به ملتش می‎تواند بدهدایمان به خود است، یعنی آن ملت را به خودش مؤمن و معتقد کند که زیر بار استبداد و استعمار نرود. (پیرامون انقلاب اسلامی، ص 139)

مکتب واقع‎بین و واقع‎گرای اسلام، اقتصاد را زیربنا نمی‎داند، اما نقش اساسی آن را نیز نادیده نمی‎گیرد. (ده گفتار، ص 309)