شاید نخستین کدورت در روابط ایران و عربستان که به‌طور رسمی رسانه‌ای شد به سال1322 باز می‌گردد که عرب‌ها در مراسم حج یک زائر ایرانی را گردن زدند و این اتفاق و حواشی بعد از آن موجب شد تا روابط 2کشور به‌مدت 5سال قطع شود. پس از انقلاب اسلامی ایران، سوء‌ظن اعراب حوزه خلیج‌فارس نسبت به آنچه آن را تلاش جمهوری اسلامی برای صدور «انقلاب شیعی و ایدئولوژی ضد‌غربی» می‌دانستند، بسیار مشهود بود و 2سال پس از پیروزی انقلاب، کشورهای مذکور با تشکیل شورای همکاری خلیج‌فارس به‌طور عملی در جهت مقابله و رفع نگرانی از بابت حضور یک ایران جدید در منطقه گام برداشتند.
نمونه این تقابل را می‌توان در موضع‌گیری‌ها و کمک‌های مالی برخی از کشورهای عربی خلیج‌فارس به‌ویژه عربستان سعودی در جنگ 8ساله عراق علیه ایران به رژیم صدام جست‌وجو کرد. کشتار حجاج ایرانی در سال1366 یکی از حوادث بارزی بود که منجر به قطع روابط مجدد میان ایران و عربستان شد اما با پایان جنگ تحمیلی و با روی کار آمدن دولت هاشمی‌رفسنجانی، دوران تنش‌زدایی میان این دو کشور آغاز شد. هاشمی خود در خصوص روابط خارجی دوران ریاست‌جمهوری‌اش با اشاره به روابطش با عربستان گفته است: «در سنگال، امیرعبدالله خلاف انتظارش بود که رئیس‌جمهوری ایران با وضع آن روزگار، آنگونه با ولیعهد عربستان رفتار کند. بعد از آن برخورد، مقداری از یخ‌های روابط ما شکست... . برخورد بعدی ما در پاکستان با ملک عبدالله، ایشان را تحت‌تأثیر قرار داد و رفتارش را عوض کرد. در همان جلسه و قبل از حضور ما، وزیر خارجه عربستان در یک کنفرانس خبری گفته بود که کنفرانس سران در تهران برگزار نمی‌شود. رفتار تیم ایرانی باعث شد که ایشان در همان جلسه دستور داد که متن کنفرانس وزیر خارجه را تکذیب کنید چون ما به تهران می‌رویم.»
این گونه مناسبات در اواسط دهه07 شمسی و پس از اعلام سیاست تنش‌زدایی از سوی جمهوری اسلامی، روابط سیاسی دوکشور را رو به بهبود برد و دوطرف با وجود اختلافات موجود سعی در برطرف‌کردن ابهامات موجود و نزدیکی روابط داشتند، اما در کل هیچ‌گاه سوء‌ظن و بدگمانی اعراب به‌طور کل و عربستان به‌طور خاص نسبت به ایران بر‌طرف نشد.
اقدامات هاشمی‌رفسنجانی برای بهبود روابط با عربستان در 8سال دولت اصلاحات نیز ادامه داشت و سیدمحمد خاتمی که نظریه گفت‌وگوی تمدن‌ها را با دولت خود به ارمغان آورده بود توانست روابط سیاسی و اقتصادی خود با عربستان را بیش از پیش تقویت کند. در همان دوران بود که امیرعبدالله ولیعهد وقت عربستان به تهران آمد تا در اجلاس سازمان کنفرانس اسلامی شرکت کرده باشد. خاتمی نیز چندی بعد به دیدار ملک‌فهد پادشاه عربستان رفت. سیاست، همواره نشان داده که مانند سکه 2رو دارد و در همان زمان که روابط رو به استحکام می‌رود ممکن است پایه‌هایش دوباره متزلزل شود. روی دیگر سکه در زمان خاتمی بعد از سال ۲۰۰۳ و حمله آمریکا به عراق خود را نشان داد و پس از اجلاس سران کشورهای اسلامی در تهران بود که اعراب با هم‌صدایی عربستان طی بیانیه‌ای، دوباره ادعاهای امارات درخصوص مالکیت بر جزایر سه‌گانه ایرانی را تکرار کردند.
دوران دولت خاتمی نیز به سرآمد و محمود احمدی‌نژاد ریاست جمهوری را عهدهدار شد. در دولت‌های نهم و دهم هرقدر همگرایی ایران و عربستان کاهش می‌یافت شاهد عمیقترشدن اختلافات میان دو کشور بودیم. اگرچه احمدی نژاد در ابتدای دولت خود به عربستان سفر کرد و ملک‌عبدالله او را در میان همه مهمانان مورد عنایت ویژه‌ای قرار داد و دست در دست هم قدم برداشتند اما همچنان روابط رو به تیرگی می‌رفت و نشانهای از بهبود روابط طی 8سال میان ایران و عربستان دیده نشد و می‌توان گفت که عربستان در بسیاری از موارد تخاصم آشکاری نسبت به جمهوری اسلامی به نمایش گذاشت. نمونهای از این تخاصم‌ها را در همدستی عربستان با آمریکا در طرح سناریویی ضد‌ایرانی- ماجرای ساختگی ترور سفیر عربستان در واشنگتن- و اعدام ایرانیانی که در عربستان اسیر بودند، شاهد بودیم اما تحولات منطقه تأثیر بسزایی در روابط 2 کشور داشت به خصوص دخالت آشکار عربستان در بحرین و کشتار شیعیان، دخالت سیاسی در یمن و انحراف انقلاب آن، حمایت از حسنی مبارک و کارشکنی در ارتباطات ایران با مصر انقلابی و از همه مهم‌تر بحران سوریه و حمایتهای آشکار مالی و نظامی عربستان از معارضان و تروریستهای سوریه؛ همه اینها متغیرهای منطقه‌ای مهمی بودند که در دوران ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد بر تیرگی روابط میان دو کشور اثر می‌گذاشت.
چرخش برمدار اعتدال
پس از افول خورشید دولت دهم نوبت به حسن روحانی رسید؛ مردی که نام وی برای سران عربستان سعودی آشنا بود چرا که وی در سال48 در مقام دبیر شورای‌عالی امنیت ملی در سفری به ریاض با ملک عبدالله پادشاه این کشور دیدار کرده بود. با روی کار‌آمدن روحانی به نظر می‌رسد که سطح روابط بین ایران و عربستان رو به بهبود خواهد رفت اگرچه برخی مقامات عربستان به سیاق نتانیاهو نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، روحانی را احمدی‌نژاد دیگر معرفی می‌کنند. این را در سخنان عبدالله‌العسکر، رئیس کمیته امور خارجی شورای مشورتی عربستان می‌توان دید که به رویترز گفته بود: قطعا روحانی مانند احمدی‌نژاد حرف‌های تند نخواهد زد اما به‌نظر من تفاوت بین احمدی‌نژاد و روحانی مثل تفاوت کوکاکولا و پپسی‌کولا است. خود روحانی اما در جمع مسئولان حج گفت که من و پادشاه عربستان هر دوطرف علاقه‌مند هستیم که در جهت تأمین منافع دوجانبه و جهان‌اسلام تنش‌های جزئی را از سر راه برداریم. روحانی که در سخنانش گفته است مفتخر است نخستین تفاهمنامه امنیتی بین ایران و عربستان سعودی از طرف ایران با امضای او بوده است در نخستین نشست خبری‌اش هم بر بهبود روابط با عربستان سعودی تأکید کرد. آنجا که گفت: اولویت دولت در سیاست خارجی روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان خواهد بود. ما با کشورهای جنوب خلیج‌فارس همسایه و با عربستان هم برادر هستیم و قبله‌گاه مسلمانان در آن کشور است و ما رابطه بسیار نزدیک منطقه‌ای، فرهنگی و تاریخی داریم و صدها ایرانی در سال برای زیارت خانه خدا به آن کشور و اتباع سعودی هم به ایران سفر می‌کنند.
اگرچه روحانی از ابتدا تلاش کرد تا سطح روابط را بهبود بخشد اما همواره عربستان در روابط خود «با دست، پس می‌زند و با پا پیش می‌کشد» که نمونه آن را هنگام مراسم تحلیف رئیس‌جمهور شاهد بودیم؛ از طرفی مساعدالابیان به‌عنوان نماینده عربستان سعودی در مراسم تحلیف رئیس‌جمهور جدید ایران حاضر شد و از طرف دیگر سعودی‌ها مانع از پرواز هواپیمای حامل عمرالبشیر رئیس جمهور سودان که قرار بود در مراسم تحلیف حضور پیدا کند، شدند.
با این حال در آستانه برگزاری مراسم حج، اخباری مبنی بر دعوت پادشاه عربستان از روحانی برای شرکت در حج ابراهیمی منتشر شد که از سوی مقامات ایران به خصوص حسین امیرعبداللهیان، معاون وزیر امورخارجه تکذیب شد. مرضیه افخم سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز در نشست هفتگی خود با خبرنگاران در پاسخ به سؤالی درباره دعوت از رئیس‌جمهور برای حضور در مراسم حج، با بیان اینکه هنوز از مجاری دیپلماتیک دعوتنامه‌ای در این زمینه دریافت نکرده‌ایم درباره روابط تهران و ریاض خاطرنشان کرد: ما در چارچوب سیاست‌های اصولی کشور خواستار داشتن بهترین مناسبات با همسایگان و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای ازجمله با عربستان هستیم. امیدواریم زمینه‌های مناسب برای بهبود روابط و تقویت آن فراهم شود. بعد از مدتی امیرعبداللهیان معاون عربی و آفریقای وزیر خارجه در گفت‌وگویی علت حضور نیافتن روحانی در مراسم حج را مشغله کاری عنوان کرد و گفت که احتمالا دیدار مقامات دو کشور بعد از مراسم حج انجام خواهد شد.
پای بندر‌بن‌سلطان در روابط کجاست؟
منابع غربی علت نرفتن روحانی به عربستان را شرط سنگین ایران برای سعودی‌ها دانستند. این منابع تأکید کرده‌اند ایران از عربستان خواسته برای حسن نیت جهت پیشبرد امور، بندر‌بن‌سلطان را از سمت رئیس سازمان اطلاعات این کشور بردارد، چرا که وی مسبب همه قتل‌ها، ویرانی‌ها و خون‌هایی است که در منطقه ریخته می‌شود. بندر‌بن‌سلطان شاهزاده‌ای است که زین‌العابدین بن‌علی دیکتاتور مخلوع تونس را به‌عنوان مشاور خود انتخاب کرد و چندی پیش یکی از مسئولان پرونده استفاده از سلاح شیمیایی در سوریه اعلام کرد که رئیس سرویس امنیتی عربستان مسئول حمله شیمیایی به غوطه است اما به‌دلیل ترس از مرگ، هیچ‌کس در این خصوص صحبت نمی‌کند.
نکته قابل توجه در این بین خبر ادعای سفر بندر‌بن‌سلطان بن‌عبدالعزیز آل‌سعود به ایران بود که از سوی یکی از مقامات عربستانی مطرح شد اما بلافاصله یک منبع آگاه در سفارت ایران در عربستان این خبر را تکذیب کرد و گفت که هیچ دعوتنامه‌ای هم از سوی مقامات عربستان دریافت نکرده‌ایم و تا جایی که ما در جریان هستیم بحثی نیست.
کلید دیگری که روحانی برای بازشدن قفل روابط بین ایران و عربستان نشان داد انتخاب علی شمخانی به سمت ریاست شورای‌عالی امنیت ملی بود. همان زمان روزنامه الزمان به نقل از منابع آگاه خود نوشت که انتخاب شمخانی در راستای تلاش‌های تهران برای بهبود روابط با ریاض محسوب می‌شود چرا که عربستانی‌ها او را معمار بهبود روابط تهران با ریاض در دوران ریاست‌جمهوری سیدمحمد خاتمی که در دولت او وزیر دفاع بود، می‌دانند. به نوشته این روزنامه، شمخانی در دوران وزارت دفاع خود نشان افتخار عبدالعزیز آل‌سعود، عالی‌ترین نشان عربستان را از دستان ملک عبدالله، پادشاه این کشور دریافت کرده بود.
در خصوص آینده روابط ایران و عربستان باید گفت این مسئله از یک سو به تحولات منطقه‌ای و از سوی دیگر به نوع روابط و تعاملات ایران و غرب ارتباط پیدا می‌کند؛ یعنی اینکه روابط ایران و عربستان به چه شکلی رقم خواهد خورد بستگی به این دارد که تحولات در هرکدام از این دو محور به چه نحوی پیش رود. با این همه دولت یازدهم باید همه تلاش خود را در پیش بگیرد تا عربستان سعودی را از یک دشمن استراتژیک به رقیبی استراتژیک تبدیل کند و به دور از هرگونه ساده نگری تلاش کند روابط 2 کشور که طی سالهای گذشته به خصوص 8سال اخیر رو به وخامت رفته است بهبود بخشد. جمهوری اسلامی و مسئولان ما باید نگاهی عمیق، استراتژیک و دراز مدت نسبت به تحولات منطقه و روابط با عربستان سعودی داشته باشند. قدر مسلم آنکه ایران نمی‌تواند از حقوق خود چشم‌پوشی کند، اما می‌تواند در ضمن حفظ منافع کشور به‌گونه‌ای عمل کند که کشور به‌طور همزمان در چند جبهه سیاسی درگیر نشود.
