همشهری آنلاین - یکتا فراهانی: چرا انسانها دقیقاً پنجانگشت در هر دستوپا دارند؟ پاسخ کوتاه این است: «بهخاطر تکامل». اما پاسخ واقعی، بسیار پیچیدهتر، قدیمیتر و شگفتانگیزتر از آن است که در یک جمله خلاصه شود. دانشمندان برای یافتن این پاسخ، به سفری چند صد میلیونساله در تاریخ حیات زمین رفتهاند؛ سفری که از ماهیها آغاز میشود و به انسان امروزی میرسد.
اینکه چرا بدن انسان ساختار مشخصی دارد، از آن سوالهایی است که پاسخ آن بدیهی به نظر میرسد، اما در عمل یکی از سختترین پرسشهای زیستشناسی تکاملی است. تتسویا ناکامورا، استاد ژنتیک دانشگاه راتگرز آمریکا، میگوید: وقتی درباره این صحبت میکنیم که چرا پنجانگشت داریم؛ نه شش و نه چهار در واقع با یکی از دشوارترین پرسشهای تکامل روبهرو هستیم.
همه چیز از یک اجداد مشترک شروع شد
برای یافتن پاسخ، باید به میلیونها سال قبل برگردیم؛ زمانی که هنوز خبری از انسان، پستانداران یا حتی خزندگان نبود.
تمام مهرهداران چهار اندام—از دوزیستان و خزندگان گرفته تا پرندگان و پستانداران—از یک نیای مشترک ماهی مانند تکامل یافتهاند. به بیان سادهتر، اگر بپرسیم «ما از کجا آمدهایم؟»، پاسخ علمی این است: از ماهیها.
بیشتر بخوانید:
زمانی که ماهیها تصمیم گرفتند راه بروند!
در دوره زمینشناسی دوونین، حدود ۳۶۰ میلیون سال پیش، بعضی ماهیها شروع به توسعه اندامهایی کردند که به آنها اجازه میداد از آب بیرون بیایند و روی خشکی حرکت کنند. این اندامها، نسخههای ابتدایی دستوپای امروزی بودند؛ اما نکته جالب اینجاست که آنها لزوماً پنجانگشت نداشتند.
استاندارد زیستی
نخستین موجودات چهار اندام اولیه، گاهی تا هشت انگشت در هر اندام داشتند. فسیلهای کشفشده و پژوهشهای منتشرشده در مجلاتی مانند Nature نشان میدهد که تنوع تعداد انگشتان، در ابتدای مسیر تکامل کاملاً رایج بوده است. اما این تنوع دوام نیاورد.
در ادامه مسیر فرگشت، موجودات چهار اندام بهتدریج انگشتان اضافی خود را از دست دادند. چرا؟ زیرا پنجانگشت، ترکیبی بهینه از کارایی، تعادل، کنترل و صرفهجویی انرژی را فراهم میکرد. از آن نقطه به بعد، ساختار پنجانگشتی به یک «استاندارد زیستی» تبدیل شد؛ الگویی که تقریباً تمام مهرهداران خشکی زی از آن پیروی کردند.
چرا این الگو هنوز هم باقیمانده است؟
بدن انسان، برخلاف ظاهر مدرنش، همچنان یک سند زنده از تاریخ تکامل است. پنجانگشت ما، نه حاصل طراحی هوشمندانه امروزی، بلکه نتیجه میلیونها سال آزمون و خطای طبیعتاند. هر تغییری که کارآمدتر نبوده، حذف شده و هر ساختاری که پاسخ داده، باقیمانده است.
یک ویژگی ساده آناتومیکی
پنجانگشت دستوپا، فقط یک ویژگی ساده آناتومیکی نیست؛ بلکه امضای تاریخ تکامل روی بدن انسان است. از ماهیهای باستانی تا انسان مدرن، طبیعت بارها آزمایش کرده، تغییر داده و اصلاحکرده تا در نهایت به عددی برسد که بیشترین کارایی را داشته باشد.
شاید دفعه بعد که یک شعر کودکانه را برای کودکی زمزمه میکنیم، بد نباشد به این فکر کنیم که پشت همین بازی ساده، داستانی ۳۶۰ میلیونساله از بقا، تطبیق و شگفتی نهفته است.