|
نگاهي گذرا به وضعيت آموزشي و تحقيقاتي هوا و فضا در ايران
در مسير توسعه
دكتر محمد طيبي رهني*
|
|
|
|
|
|
وضعيت علمي هوافضاي كشور را مي توان از دو بعد آموزشي و تحقيقاتي مورد بررسي قرار داد. از طرف ديگر، بخش هاي فوق هر يك به صورت هاي نظامي(Military) و غيرنظامي(Civil) مطرح هستند. البته، آموزش هوا فضا عمدتاً در دانشگاه هاي زير نظر وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و مختصري از آن در دانشگاه ها، دانشكده ها و آموزشكده هاي وابسته به دانشگاه آزاد اسلامي، وزارت راه و ترابري، نيروي هوايي جمهوري اسلامي ايران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامي صورت مي گيرد. درصورتي كه انجام تحقيقات هوافضايي جايگاه متفاوتي دارد. عمده تحقيقات هوافضايي كشور در سازمان هوافضا، قسمت قابل توجهي از آن در دو يا سه دانشگاه و پژوهشگاه وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و مقدار بسيار جزيي آن در ساير ارگان ها انجام مي شود. لازم به تذكر است كه آموزش هاي ارائه شده در كشور، بخصوص در سطوح كارشناسي ارشد و دكتري عمدتاً در رشته مهندسي هوافضاست كه بيشتر استفاده كنندگان فعلي فارغ التحصيلان مربوط سازمان هوا فضا هستند. لذا، مي توان نتيجه گرفت كه به آموزش و تحقيقات هوافضايي در بخش نظامي رشد قابل توجهي داشته، در صورتي كه در بخش غيرنظامي اصلاً چنين نيست.
براي شناخت بيشتر موضوع، بهتر است به گذشته، حال و آينده وضعيت علمي هوافضا در كشور توجه كرد. قبل از انقلاب شكوهمند اسلامي، به دليل وابستگي هاي بيش از حد كشورمان به ابرقدرت ها اجازه فعاليت هاي آموزشي و تحقيقاتي در زمينه هوافضا داده نمي شد. جالب توجه است كه فقط يك بار دانشگاه علم و صنعت ايران در اوايل دهه ۱۳۵۰ تعدادي دانشجو در رشته مهندسي هواپيما پذيرفت كه پس از مدت كوتاهي مجبور به تعطيل كردن دوره و تغيير رشته دانشجويان فوق به رشته مهندسي مكانيك شد. البته در زمينه هاي اپراتوري و تكنيسيني، دانشكده هايي چون دانشكده صنعت هواپيمايي كشوري تحت عنوان باشگاه هواپيمايي در رشته هايي چون مراقبت پرواز و تعمير و نگهداري هواپيما( &E A )و (A&p ) دوره هايي دو ساله كه مورد تأييد سازمان بين المللي هواپيمايي (ايكائو) بود ارائه مي نمودند كه بسياري از اساتيدشان خارجي بودند.
در سال ۱۳۶۳ كميته مهندسي هوافضا در شوراي عالي، برنامه ريزي وابسته به شوراي عالي انقلاب فرهنگي(در حال حاضر زير نظر وزارت علوم، تحقيقات و فناوري) شكل گرفت و رشته مهندسي هوافضا و تعداد زيادي رشته هاي وابسته ديگر به تدريج در دوره هاي مختلف كارداني، كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتري مورد بررسي و برنامه هاي آنها تهيه و تصويب شد.
در بخش تحقيقات كه به صورت هاي بنيادي، توسعه اي و كاربردي تقسيم مي شود، مي توان گفت كه از اوايل انقلاب تحقيقات كاربردي در كشورمان شروع شد و بخصوص در خلال جنگ تحميلي مورد توجه خاص قرار گرفت. (البته فقط در بعد نظامي). از حدود اوايل دهه ۱۳۷۰ به تحقيقات توسعه اي نيز بيشتر توجه شد، ولي تحقيقاتي بنيادي همواره مظلوم واقع شده است. البته، در دو سه دانشگاه به خاطر فعال شدن دوره هاي تحصيلات تكميلي(بخصوص دوره دكتري)، در اواخر دهه ۱۳۷۰ به تحقيقات بنيادي هوافضايي توجه بيشتري شده است. به هر حال، هنوز به خاطر عدم حمايت هاي جدي از طرف ارگان هايي كه امكانات و بودجه هاي كلان تحقيقاتي هوافضايي در اختيار دارند، جايگاه واقعي خود را پيدا نكرده است. از طرف ديگر، ايجاد و توسعه پژوهشگاه هوافضا (وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري) در اواخر دهه ۱۳۷۰ از ابتكارات جالب دولت بوده است. اين پژوهشگاه مي تواند در يك فضاي غيرنظامي، پشتيباني قوي براي صنعت هوافضا(نظامي و غيرنظامي) در بخش تحقيقات (بخصوص بنيادي و توسعه اي) باشد.
بخش تحقيقات
بخش هاي تحقيقاتي كشور كه در زمينه علوم هوافضا فعالند را مي توان به سه گروه زير تقسيم كرد:
۱- دانشگاه هايي كه دوره هاي تحصيلات تكميلي (بخصوص دكتري) ارائه مي نمايند.
۲- مجموعه هاي تحقيقاتي وابسته به سازمان هوافضا، نهاد رياست جمهوري و سازمان فضايي كشور (كه البته تازه شروع بكار نموده است).
۳- پژوهشگاه هوافضا (وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري).
لذا، دانشگاه هايي كه قبلاً تحت عنوان گروه هاي اول و دوم تعريف شدند بخش قابل توجه تحقيقات هوافضايي (بخصوص بنيادي و تا حدودي توسعه اي) را انجام مي دهند. در بخش هاي تحقيقاتي گروه دوم فوق كمتر به تحقيقات بنيادي و حتي توسعه اي توجه مي شود. طبيعتاً ، عمده تحقيقات كاربردي هوافضايي در بخش هاي گروه دوم فوق انجام مي گيرد. از طرفي، تحقيقات توسعه اي و حتي بنيادي خوبي در پژوهشگاه، هوافضا(گروه سوم فوق) چند سالي شروع گرديده است.
يكي از معضلات اساسي تحقيقات كشور ارتباط ضعيف بين دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و صنعت است (البته اين معضل در ارتباط با ساير رشته هاي علمي نيز وجود دارد.) اين معضل وقتي به صورت ريشه اي مرتفع خواهد شد كه تعداد زيادي فارغ التحصيل در مقطع دكتري در رشته مهندسي هوافضا داشته باشيم، به طوري كه پس از اشباع شدن دانشگاه ها و پژوهشگاه هايي سرريز آنها در اقصي نقاط صنعت فعال شوند.
اينان بهترين پل هاي ارتباطي بين دانشگاه ها و صنعت خواهند بود. (مثل كشورهاي پيشرفته دنيا) از طرف ديگر، صنعت بايستي اعتماد بيشتري به اساتيد دانشگاه ها داشته باشد و روي هر مطلبي مهر محرمانه نزند. اكثر اين اساتيد در كشورهاي پيشرفته وضعيت علمي و معيشتي بهتري مي توانند داشته باشند، ولي به خاطر علاقه وافر، كشور خودشان را انتخاب نموده اند. از طرف ديگر، مثل خيلي از كشورهاي پيشرفته دنيا، مي توان برنامه اي را تدوين كرد كه اكثر اساتيد دانشگاه ها در رشته هوافضا سه ماه تابستان را كلاً در صنعت فعال باشند.
نهايتاً، بهتر است دانشگاهي هايي چون امام حسين(ع)، صنعتي مالك اشتر و هوايي شهيد ستاري در دوره تحصيلات تكميلي (بخصوص دكترا) فعال شوند (البته پس از تكميل كادر هيأت علمي مورد نياز). اين دانشگاه ها كه در دل صنعت و ارتش قرار گرفته اند بهترين بستر براي تحقيقات توسعه اي هستند.
بخش آموزش
مؤسسات آموزش عالي كه در زمينه هاي مرتبط با علوم هوافضا فعاليت دارند را مي توان به چهار گروه زير تقسيم نمود:
۱- آنهايي كه دوره هاي كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتري ارائه مي كنند.
۲- آنهايي كه دوره هاي كارشناسي ارشد ارائه مي كنند.
۳- آنهايي كه دوره هاي كارشناسي ارائه مي نمايند و در يكي دو گرايش كارشناسي ارشد نيز دارند.
۴- آنهايي كه دوره هاي كارداني ارائه مي نمايند و در يكي دو گرايش كارشناسي نيز دارند.
گروه اول عبارتند از: دانشگاه صنعتي شريف، دانشگاه صنعتي اميركبير و دانشگاه آزاد اسلامي - واحد علوم و تحقيقات. به طور متوسط هر يك از دانشگاه هاي اين گروه حدود ۱۶ كادر هيأت علمي دارند و پيش بيني مي شود كه تا پنج سال آينده اين تعداد را به فرم بين المللي (حدود ۲۰) برسانند. مؤسسات گروه اول سالانه حدود ۵۰ دانشجوي كارشناسي، حدود ۵۰ دانشجوي كارشناسي ارشد، (البته در دانشگاه آزاد- واحد علوم و تحقيقات حدود ۱۰ دانشجوي كارشناسي ارشد) و پنج دانشجوي دكتري پذيرش و فارغ التحصيل مي كنند (البته حدود ۳۰-۲۰ درصد ريزش و تأخير در فارغ التحصيلي را نيز بايستي در نظر گرفت. )
گروه دوم عبارتند از: دانشگاه علم و صنعت ايران، دانشگاه تربيت مدرس و دانشگاه صنعتي خواجه نصيرطوسي. اين مؤسسات بطور متوسط هر يك از دانشگاه هاي اين گروه حدود ۱۰ كادر هيأت علمي دارند و پيش بيني مي شود كه در ۱۰ الي ۱۵ سال آينده آنها نيز كادر خود را دو برابر نموده و در ساير دوره ها (غير از دانشگاه تربيت مدرس كه دوره كارشناسي كلاً ندارد) نيز فعال شوند. اين مؤسسات سالانه حدود ۳۰ دانشجوي كارشناسي ارشد پذيرش و فارغ التحصيل (با توجه به ريزش و تأخير در فارغ التحصيلي) مي نمايند.
گروه سوم عبارتند از: دانشگاه هوايي شهيد ستاري، دانشگاه امام حسين(ع)، دانشگاه صنعتي مالك اشتر و دانشگاه سهند تبريز. وضعيت كادر هيأت علمي هر يك از دانشگاه هاي اين گروه تقريباً مشابه گروه دوم است. اين دانشگاه ها سالانه حدود ۵۰ دانشجوي كارشناسي و حدود ۱۰۰ دانشجوي كارداني پذيرش و با توجه به ريزش و تأخير در فارغ التحصيلي، فارغ التحصيل مي نمايند. توجه شود كه رشته هاي دوره كارداني شامل تعمير و نگهداري هواپيما، مراقبت پرواز، الكترونيك هواپيما و ... است.
مؤسسات گروه چهارم عبارتند از: دانشكده صنعت هواپيمايي كشوري (كه اخيراً تبديل به مركز آموزش هوانوردي و فرودگاهي شده)، مركز آموزش علوم و فنون هوايي(كه اخيراً بخشي از آن خصوصي شده) و چند مركز مشابه غيرانتفاعي (كه كيفيت هاي مطلوبي ندارند و ايجاد آنها اصلاً به صلاح مملكت نمي باشد و بيشتر جنبه مادي براي مؤسسين آنها دارد). اين مؤسسات تعداد محدودي هيأت علمي دارند و از آنجايي كه تعداد زيادي دروس كارگاهي ارائه مي كنند، از تعداد قابل توجهي كارشناس به عنوان مدرس استفاده مي نمايند. سالانه حدود ۱۰۰ دانشجوي كارداني و حدود ۴۰ دانشجوي كارشناسي پذيرش مي كنند (با توجه به ريزش و تأخير در فارغ التحصيلي).
مطالب كلي
آموزش و تحقيقات در علوم هوافضا در كشورمان نقاط قوت و ضعف هايي دارد كه قابل توجه است. همانطور كه در اخبار سراسري مورخ ۲۷/۶/۸۴ اعلام شد در مجله Science در آمريكا مقاله اي تحت عنوان رنسانس علمي در ايران چاپ شده كه بخصوص روي ۳-۲ رشته كه يكي از آنها هوافضاست تأكيد نموده است. پس خارجي ها نيز متوجه شده اند كه كشور ما در هوافضا از رشد علمي قابل توجهي برخوردار بوده است.
بطور كلي، رشته مهندسي هوافضا شامل گرايشات زير است: آئروديناميك، ديناميك پرواز و كنترل، سازه، پيشرانش، و طراحي وسائط پرنده. اين گرايشات هم در بعد هوا(زير جو) و هم در بعد فضا(بالاي جو) مطرح هستند. الحمدا...، در كشور ما در بعد هوا در كليه گرايشات فوق رشد علمي بسيار خوبي وجود داشته است. ولي، در بعد فضا بسيار كم كار شده است(آموزشي و تحقيقاتي). دانشگاه هاي ما عمدتاً روي بعد هوا دوره هاي خود و تحقيقات خود را ارائه مي كنند. هر چند كلمه فضا را نيز در اسم دانشكده هاي مربوط خود به كار مي برند(هوافضا). البته در ۳-۲ سال اخير فعاليت هاي آموزشي خوبي در دانشگاه صنعتي خواجه نصيرالدين طوسي در زمينه مهندسي فضايي شروع شده است. همچنين با تأسيس سازمان فضايي كشور و نيز پژوهشگاه هوافضا(وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري) فعاليت هاي تحقيقاتي در زمينه هاي فضايي در حال شكل گيري است. بهر حال، با توجه به پتانسيل هاي علمي موجود،در هر دو بعد آموزشي و تحقيقاتي و پيشرفت هاي جدي در اين زمينه در سطح بين المللي بايستي اقدامات جدي تر صورت گيرد تا بتوان پيشرفت هايي قابل توجه كسب كرد.
از طرفي، همانگونه كه اشاره شد، علوم هوافضايي به دو بخش نظامي و غيرنظامي تقسيم مي شود. منظور از بخش نظامي كاربردهاي نظامي و منظور از بخش غيرنظامي كاربردهاي غيرنظامي است كه به امور مختلف پروازهاي هواپيماهاي ترابري مي پردازد. فارغ التحصيلان رشته مهندسي هوافضا كه عمده دانشجويان اين رشته را تشكيل مي دهند، عمدتاً در صنايع نظامي جذب مي شوند و كاربردهاي نظامي را دنبال مي كنند. چرا كه اولاً فعاليت هاي صنعتي در بخش نظامي بسيار چشمگير و در بخش غيرنظامي نزديك به صفر است (غير از فعاليت هاي تعمير و نگهداري هواپيما و اپراتوري كه هيچ يك به مهندسي هوافضا ربطي ندارد) از طرفي، دانشجويان رشته مهندسي هوافضا هيچ دانشي در زمينه Civil Aviation كسب نمي كنند تا بتوانند جذب بخش Civil شوند (البته، در همه جاي دنيا چنين است - ولي آنها در بخشي Civil Aviation نيز از نظر آموزشي و تحقيقاتي قوي هستند.) از طرفي، رشته هاي مرتبط با Aviation فقط در دانشكده صنعت هواپيمايي كشور، دانشكده هوايي شهيد ستاري و چند مركز آموزشي غيرانتفاعي جديد عمدتاً در سطح كارداني ارائه مي شوند. لذا لازم است كه دانشگاه هاي خوب كشور (مثل صنعتي شريف و صنعتي اميركبير) در سطح مختلف كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتري در زمينه Aviation نيز فعال شوند تا به دنبال آن تحقيقات در اين زمينه راه اندازي شود. چند سالي است كه وزارت راه و ترابري معاونتي تحت عنوان آموزش و پژوهش ايجاد كرده كه اميد مي رود نقطه عطفي در توجه بيشتر به آموزش و تحقيقات هوانوردي كشور باشد. اين به شرطي مي تواند اتفاق افتد كه ارتباط آن معاونت با دانشگاه هاي خوب كشور ايجاد و گسترش يابد و آنها را در ايجاد و توسعه آموزش و تحقيقات در زمينه هوانوردي حمايت و پشتيباني نمايد.
جمع بندي
۱- بطور كلي، در رشته هوافضا كشورمان وضع علمي نسبتاً خوبي دارد.
۲- مراتب زير بايستي بطور جدي تقويت شود:
الف- آموزش و تحقيقات مربوط به فضا (خارج از جو)
ب- آموزش و تحقيقات مربوط به هوانوردي غيرنظامي
ج- ارتباط بين صنعت و دانشگاه
۳- دانشگاه ها و پژوهشگاه هاي وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري عمدتاً متولي تحقيقات بنيادين، دانشگاه هاي وابسته به صنعت و ارتش و نيز پژوهشگاه هوافضا (وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري) متولي تحقيقات توسعه اي و مجموعه هاي تحقيقاتي داخل صنعت بايستي متولي تحقيقات كاربردي باشند. بدين ترتيب، هم ميزان فعاليت ها و هم بودجه و امكانات بايد بطور عادلانه بين سه بخش فوق تقسيم شود. چرا كه، هر سه نوع تحقيقات (بنيادي، توسعه و كاربردي) مهم هستند و نمي توان يكي را بر ديگري ترجيح داد.
*دانشيار دانشكده مهندسي هوا فضا- دانشگاه صنعتي شريف
|
