شاهرخ و میثم، زمان ناشناس‌ترین اعضای گروه اعزامی موسسه فرهنگی هنری مشعر در ایام عمره جاری به شهر پیغمبر بودند. چون هم روزها چفیه به سر به زیر تیغ آفتاب می‌رفتند تا عکس‌هایی که از شانزده سال پیش از اماکن مدینه النبی گرفته شده بود را بازسازی کنند و هم شب‌ها؛ البته شب‌ها بیشتر در بالای پشت بام اقامتگاه‌های سر به فلک کشیده مشرف به صحن مسجد پیامبر (ص) می‌رفتند تا بتوانند از فراز آنها افق‌های جذابی از مسجد النبی و قبرستان بقیع را عکاسی کنند.
مأموریت‌شان بازسازی تعدادی عکس بود که سال‌ها قبل توسط سعید جان‌بزرگی عکاسی شده بود. جان‌بزرگی بیش از یک دهه پیش از کنارمان رفته است. بین اولین و آخرین عکس‌هایی که او از سرزمین وحی گرفته حدود شش سال فاصله است و اکنون بیش از یک دهه از آخرین عکاسی‌اش می‌گذرد؛ همان قدر که همه در این مدت عوض شده‌اند، مناظر و اماکنی که جان بزرگی از مدینه و مکه عکاسی کرده نیز تغییر کرده است.
کمال‌الدین شاهرخ، مدرس دانشگاه علم و فرهنگ که اکنون مجموعه عکس‌های حج که فضای حج‌گزاری مسلمانان از چند دهه گذشته تا کنون را به تصویر می‌کشند را ساماندهی می‌کند، درباره پروژه بازسازی عکس‌های حج شهید سعید جان‌بزرگی به گفتگو با همشهری آنلاین پرداخت. در این گفتگو به ظرایف و ویژگی‌های عکاسی حج با توجه به محدودیت‌ها و حساسیت‌های عربستان سعودی می‌پردازد و در همین بین ادعا می‌کند که الزاماً هر عکاسی نمی‌تواند عکاس حج هم باشد. بحث جسارت به میان می‌آید و نام جان‌بزرگی را به عنوان یک پرچمدار در این حوزه مطرح می‌کند.
هر چند که در این مصاحبه، وقتی از شاهرخ سوال می‌شود که «آیا درباره عکاس شهید جان‌بزرگی دچار غلو و اغراق نشده است»؛ توضیحات بیشتری ارائه می‌کند و در نهایت نه تنها مدال جسارت بلکه عنوان آغازگری عکاسی عمیق در حج را هم به جان‌بزرگی نسبت می‌دهد.
همشهری آنلاین: آقای شاهرخ؛ زائران حرمین شریفین که به مدینه منوره و مکه مکرمه سفر کرده‌اند هم حساسیت‌های عکاسی در فضای عربستان را می‌دانند چون حتی وقتی که در حال گرفتن عکس یادگاری بوده‌اند هم از سر بدشانسی ممکن است با برخوردهای مأموران امنیتی یا پلیس آنجا مواجه شده باشند. حضرتعالی به عنوان چهره‌ای که سال‌هاست عکاسی حج می‌کنید درباره حساسیت‌های عکاسی در فضای عربستان بفرمایید.
کمال‌الدین شاهرخ: کار کردن در حوزه عکاسی حج یک کار بسیار دشوار است و این دشواری بخاطر مشکلاتی است که در مأموریت‌ها وجود دارد و به راحتی نمی‌شود در اماکن عربستان عکاسی کرد. همیشه عکاسانی که می‌خواهند در فضای عربستان کار کنند با استرس و دغدغه روبرو هستند. چون وقتی در این سرزمین با عکاسی مشکل دارند و به این راحتی برای عکاسی کردن اجازه نمی‌دهند، قطعاً مانع می‌شوند خصوصاً اگر عکاس ایرانی باشد که مشکل را دوچندان می‌کند.
بنابراین در عکاسی خبری حج، اولین خصوصیتی که عکاس باید داشته باشد، نترس بودن و جسارت داشتن است. یکی از افرادی که توانست از عهده این کار برآید شهید جان‌بزرگی بود. چون جان‌بزرگی در حلبچه امتحان خود را پس داده و با عکاسی در آن فضا سابقه خوبی از خود بر جای گذاشته بود؛ در برحه‌های بسیار خطرساز در جنگ کار کرده بود و تحت تأثیر وقایع جنگ، کارش را تعطیل نکرده بود.
جان‌بزرگی به تمام معنا عکاس جنگ بود و امتحانش را پس داده بود و می‌دانست چه کار باید کند. در حلبچه‌ای که خیلی از عکاس‌های حرفه‌ای نرفتند عکاسی کنند، افراد انگشت‌شماری مانند جان‌بزرگی رفتند و می‌دانستند که با رفتن و برگشتن از آنجا دچار آلودگی شیمیایی خواهند شد؛ با این وجود رفتند و شیمیایی شدن را به جان خریدند و جسارت خود را نشان دادند.
- دلیل عمده استرس عکاسان حج چیست؟
- به هر حال یک عکاسی که علاقمند به عکاسی حج است می‌خواهد اعمال را هم به جا آورد. از این رو یک عکاس حج مرتب باید به این فکر باشد که کارش تحت‌الشعاع اعمالش قرار نگیرد و از کار اصلی‌اش نماند. بخاطر همین در طول سال‌هایی که در زمینه عکاسی حج تجربه دارم، همیشه این نگرانی در چهره و رفتار افرادی که برای عکاسی حج می‌آمدند این را می‌دیدم که به یک شکلی هم می‌خواستند کارشان را خوب انجام دهند و سابقه خوبی از خود بر جای گذارند و از طرفی هم دغدغه اعمال حج خودشان را داشتند چون اغلب برای بار اول بود که حج می‌گزاردند و نگران بودند اصرار آنها به عکاسی حرفه‌ای در فضای عربستان در حساسیت‌ها و محدودیت‌های کشور میزبان، در راه حج‌گزاری آنها مشکلی ایجاد کند.
- درباره شهید جان‌بزرگی گفتید و او را ترجمانی از یک عکاس حج برشمردید. جان‌بزرگی اولین عکس‌های حج خود را در چه سالی عکاسی کرد و چگونه عکاس حج شد؟
- جان‌بزرگی سال 76 با کاروان‌های عمره دانشجویی برای اولین بار به سرزمین وحی عازم می‌شود. سال 76 دانشجوی نمونه در رشته عکاسی دانشگاه هنر تهران شده بود و به همین خاطر او را به عمره دانشجویی فرستاده بودند. همین سفر عمره دانشجویی، پایه و اساسی شد که سال‌ها بعد به یک شکلی همکاری با بعثه مقام معظم رهبری را شروع کند.
همکاری با بعثه مقام معظم رهبری شرایط خاص خود را دارد؛ اول اینکه فرد باید در زمینه مأموریتی که اعزام می‌شود مهارت داشته باشد یعنی از عهده کار برآید و سابقه درخشانی در حوزه کار تخصصی خود داشته باشد و همچنین از هر حیث مورد وثوق باشد لذا یک سری پارامترهایی مطرح است که شاید خیلی عکاس‌ها نتوانند این مسیر را طی کنند. اما شهید جان‌بزرگی نمونه عکس‌های جنگ و تعدادی از عکس‌های عمره دانشجویی‌اش را به بعثه آورد و به واحد سمعی بصری بعثه مقام معظم رهبری تحویل داد. مسئولین مربوطه آثارش را دیدند و این آثار باعث شد جان‌بزرگی در سال 77 اولین حج (تمتع) را تجربه کند.
فعالیت جان‌بزرگی در بعثه از سال 77 پر رنگ‌تر شد تا اینکه در سال 1381 به شهادت رسید. اولین حج جان‌بزرگی و آثاری که در این سفر تولید می‌کند، منجر به سفرهای دوم و سوم او می‌شود.
- ویژگی عکس‌های جان‌بزرگی چه بود که بعثه مقام معظم رهبری او را به عنوان عکاس ثابت حج انتخاب کرده بود؟
- ویژگی که جان‌بزرگی در عکاسی حج داشت، دیدگاه‌های جدیدی بود که از فضاهای معماری مدینه و مکه ارائه کرده بود. تا قبل از جان‌بزرگی، خیلی از عکاس‌های حرفه‌ای که در زمینه عکاسی خبری کار کرده بودند را داشتیم که تجربه حج هم در کنار کارشان به دست آورده بودند اما هیچ کسی نبود که بخاطر نوع کاری که ارائه می‌دهد، موفق شود چند سال پشت سر هم مشرف شود. البته افرادی بودند که در طول مدت کار خبری‌شان سه یا چهار بار هم مشرف شده بودند اما کسی که به طور مستمر مشرف شود را نداشتیم.
دیدگاه‌های ویژه‌ای که جان‌بزرگی نسبت به فضای مکه و مدینه داشت کارش را شاخص کرد. دیدگاه داشتن در رشته‌های هنری خصوصاً رشته عکاسی می‌تواند به عکاس کمک کند تا دیدگاهی که خودش برای خودش ترسیم می‌کند و می‌تواند با بیننده ارتباط برقرار کند را دنبال کند و پراکنده کار نکند. پراکنده کار کردن تأثیراتش را آن‌طور که باید به جای نمی‌گذارد. جان‌بزرگی در سه سالی که روی حج کار کرد، متمرکز شد و توانست از صحنه‌های جالبی از فضاهای معنوی، اعمال و مناسک حج و زائران از ملیت‌های مختلف و همچنین از اماکن و آثار مکه و مدینه، فضاها و کادرهای جالبی را عکاسی کند که شاید عکاسی که ممکن است تجربه زیادی در این زمینه هم داشته باشد، کمتر بتواند به یک چنین دیدگاه‌هایی برسد.
تا قبل از ورود جان‌بزرگی به عکاسی حج، برای ما اتفاق نیفتاده بود که یک چنین کادربندی‌هایی در عکاسی اتفاق بیافتد. در عکاسی حج، عکاس یک سری اعمال و رفتاری را ثبت می‌کند که همان بازخوردهای رفتار حاجی است. یک سری مکان‌هایی است که حاجی و زائر در آنها قرار می‌گیرد و دعا و نیایش می‌کند که عکاس ارتباطش را با آنها برقرار می‌کند. تا قبل از ورود جان‌بزرگی به فضای عکاسی حج، یک چنین دیدگاهی که بیاید ارتباط معنوی بین اماکن و زائر را با هم تلفیق کند و شکل‌ها و فرم‌های هندسی که در معماری اسلامی خیلی می‌تواند تاثیرگذار باشد را به تصویر کشد، وجود نداشت. تا آن زمان شاید عکاسی ما در زمینه حج خیلی سطحی بود و خیلی ریشه‌ای و عمیق به آن پرداخته نشده بود اما استارت این عکاسی عمیق را جان‌بزرگی زد.
- ابزار عکاسی شهید جان‌بزرگی در عکاسی حج چه بود؟ آیا ابزار، تأثیری در شاخص شدن عکس‌های شهید جان‌بزرگی داشت؟
- جان‌بزرگی با دوربین Nikon F3، دوربین آنالوگی که در نوع خود دوربین خیلی خوبی بود و در آن زمان از بهترین دوربین‌هایی بود که عکاسان از آن استفاده می‌کردند، بهره می‌گرفت. هر چند ابزار برای عکاسی مهم است اما دیدگاه و توانمندی عکاس است که در ثبت سوژه می‌تواند به کمک او بیاید.
جان‌بزرگی سعی کرد خیلی در قید و بند و تحت تأثیر ابزار نباشد لذا سعی کرد با ابزارهای اولیه‌ای که دارد بتواند کاری که دارد را به نحو احسن انجام دهد. معمولاً عکاسان این بهانه را دارند که چون امکانات‌مان درست نبوده است، آن عکسی که می‌خواستیم را نتوانستیم بگیریم. اما عکاسانی که واقعاً هدفمند کار می‌کنند یعنی می‌دانند در چه فضایی قرار گرفته و چه کار می‌خواهند بکنند، ابزار برایشان تعیین‌کننده نیست و بیشتر دیدگاه و نگاه است که در کارشان نقش‌آفرینی می‌کند.
- عکس‌های شاخصی که شهید جان‌بزرگی از فضای مدینه منوره و مکه مکرمه عکاسی کرده و علت شاخص بودن‌شان چیست؟
- چند مورد از عکس‌های شهید جان‌بزرگی که در مدینه و مکه گرفته خیلی شاخص است که یکی از آنها عکس از حرم بقیع است. تا قبل از اینکه شهید جان‌بزرگی اقدام به گرفتن عکس پانوراما از قبرستان بقیع کند، پانوراما یا داشتن دید وسیع به قبرستان بقیع خیلی کم بود و خود عکاسان سعودی هم به ذهن‌شان نرسیده بود که بخواهند یک چنین کاری انجام دهند. اینکه بیایی تکه تکه عکاسی کنی و اینها را کنار هم بچسبانی، خیلی زحمت دارد و به سختی این کار اتفاق می‌افتد چون در پانوراما، جزء به جزء کار را کنار هم چیده و همه را یک تکه کرده و جزئیات کار را در یک نمای 180 یا 360 درجه نشان داده است؛ آن هم از منظری که تا کنون عکاسی نشده بود.
در مکه مکرمه نیز در طبقات مسجدالحرام، استفاده از اشکال هندسی که نقوش اسلامی هم به آنها اطلاق می‌شود، می‌تواند بر روی بیننده تأثیر بگذارد یعنی هماهنگی را بین سوژه اصلی و فضای معنایی بوجود آورد. شهید جان‌بزرگی توانست این ارتباط را با استفاده از این نقوش اسلامی در کادربندی‌هایش به دست آورد و کعبه را داخل نقوش اسلامی کادربندی کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین قاضی‌عسکر در زمانی که معاون آموزش بعثه بود، تأکید داشت که جزء به جزء نوشته‌های روی پرده کعبه را عکاسی کنیم. این مأموریت به جان‌بزرگی واگذار شد. قطعاً عکاسی از نوشته‌های روی خانه کعبه از فاصله نزدیک امکان‌پذیر نبود و لذا عکاس مجبور بود به طبقات دوم و سوم برود و با لنزهای تله قوی این نوشته‌ها را درشت کند تا بتواند عکسش را بگیرد. بردن لنز و دوربین داخل مسجدالحرام خیلی سخت بود و به این راحتی امکان‌پذیر نبود؛ به همین خاطر وسایلش را چند تکه می‌کرد و هر تکه را به چند نفر می‌داد، این افراد در یک جا قرار می‌گذاشتند و جمع می‌شدند و تکه‌ها را سر هم می‌کردند.
وقتی دوربین سرپا می‌شد، جان‌بزرگی دیگر هیچ دغدغه‌ای نداشت که کسی (شرطه یا مأمور سعودی) دارد پشت سرش نگاهش می‌کند یا خیر، شرطه الآن می‌آید و دستگیرش می‌کند یا ... را دیگر نداشت و کارش را به خوبی انجام می‌داد و تصاویر بسیار خوبی را از پرده کعبه گرفت. تا قبل از جان‌بزرگی، این اتفاق نیافتاده بود که عکاسان بخواهند نمای کعبه را این طور عکاسی کنند. جان‌بزرگی این کار را ظرف یک هفته انجام داد. خیلی کار سخت بود. اگر ما با وسایل امروز بخواهیم آن تصاویر را بگیریم، سختی آن زمان را نداریم اما باز کار سختی است.
یا عکاسی از فضای عرفات و منی از دیگر کارهای جان‌بزرگی است که جلوه‌های خاص روحانی حج را در این عکس‌ها می‌توانیم حس کنیم.
- ماجرای پروژه بازسازی عکس‌های شهید جان‌بزرگی که در ایام عمره سال 92 توسط گروهی از موسسه فرهنگی هنری مشعر پیگیری شد و مستندی از آن ساخته شده است چیست و هدف از این اقدام چه بود؟
- عکس‌های شاخص شهید جان‌بزرگی را انتخاب کرده و طی عملیاتی یک ماهه در ایام عمره سال 92 در همان فضاها و مکان‌ها، عکس‌ها و تصاویر را با همان زاویه و نگاه‌ها و شرایط بازسازی کرده‌ایم و دوربین را گذاشته و شروع به عکاسی و فیلمبرداری کرده‌ایم.
در یک دهه گذشته و حتی سال به سال دارد فضاها و اماکن مدینه و مکه تغییر می‌کند. 13 سال پیش جان‌بزرگی از اماکن مهم سرزمین وحی عکاسی کرده اما وقتی در فضایی که او عکاسی کرده قرار می‌گرفتیم، مشاهده می‌کردیم که برخی فضاها زیر و رو شده یا اینکه اصلاً برخی فضاها دیگر وجود ندارد. به عنوان نمونه زمانی که جان‌بزرگی عکاسی می‌کرده، اصلاً چتری داخل صحن مسجدالنبی وجود نداشته که بخواهد گنبد را ماکسه کند اما امروز که بخواهی عکاسی کنی باید صبر کنی که ببینی چه موقع چترها بسته است تا بتوانی گنبد و گلدسته را عکاسی کنی. فضاهایی که جان بزرگی عکاسی کرده است بعضاً تبدیل به اماکن ممنوعه شده که شما امروز اصلاً نمی‌توانی وارد آنجا شوی که بخواهی از موقعیت آنها عکاسی کنی.
در مستندی که ساخته شده است، راوی درباره عکس‌های جان‌بزرگی توضیح می‌دهد. همکاران جان‌بزرگی در فضای مدینه و مکه درباره خصوصیات وی توضیح می‌هند و بعد آثار جان‌بزرگی و ویژگی‌های آنها مطرح می‌شود. این مستند تحت عنوان مستند حج شهید سعید جان‌بزرگی ساخته شده است که همزمان با نمایشگاه عکس این شهید بزرگوار پخش خواهد شد. و بیشترین هدف از این پروژه، قدردانی از همه کسانی است که در زمینه عکاسی حج تلاش کرده‌اند؛ شهید جان‌بزرگی زاده شهر ری و دانشجوی برتر رشته عکاسی که در 22 تیر ماه 81 به دلیل تومور مغزی (که بر اثر عارضه شیمیایی ایجاد شده بود) به شهادت رسید، پرچمدار همه ماست.