در آستانه فرا رسیدن ایام تولد حضرت زهرا(س) با حجهالاسلام والمسلمین علیاکبر رشاد، رئیس پژهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفتگویی کردهایم که در ذیل میخوانید:
- آقای رشاد، طرح دانشنامه فرهنگ فاطمی (س) در حال حاضر چه مرحلهای را طی می‌کند؟
در یک نگاه کلی می‌توان گفت در مجموع حدود شصت و هشت درصد از کار علمی پروژه دانشنامه فرهنگ فاطمی به اتمام رسیده و بخشی از کار وارد مرحله آماده‌سازی شده است. سیر و سامانه تألیف دانشنامه از طراحی نخستین تا آماده‌سازی و چاپ فرایندی چهل مرحلهای است که هر مرحله خود شامل دو تا پنج حلقة کاری است اما به‌طور کلی می‌توان کار تالیف را در دو مرحله کلان «پژوهش و تحقیق» و «آماده‌سازی و چاپ» تفکیک کرد. در حال حاضر حدود هفتاد و پنج درصد مقالات تالیف شده است و مراحل ارزیابی و اصلاح و تکمیل تا تصویب نهایی را سپری می‌کند. امید می‌رود به حول و قوه الهی و پشتکار دستاندکاران کار سه جلد اول تا پایان سال 88 به اتمام برسد.
- اندیشه تدوین دانشنامه فرهنگ فاطمی (س) چگونه شکل گرفت؟
به هر حال بعد از تجربه موفق تالیف «دانشنامه امام علی(ع)» در پژوهشگاه، این دانشنامه که از ابتدای سال 79 تا اواخر سال 81 و در کمتر از 20 ماه طراحی و نگارش و به طبع رسید، به‌عنوان نخستین تجربه جدی و مستقیم پژوهشگاه در حوزة دانشنامه‌نویسی با وجود موانع، مورد استقبال مراکز علمی کشور و صاحبنظران حوزه اندیشه قرار گرفت و نشان علمی قریب به اتفاق جشنواره‌های علمی کشور چون کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، پژوهش برتر دینی کشور، کتاب سال حوزه و کتاب سال ولایت را به‌خود اختصاص داد. این دانشنامه با وجود حجم شش هزار صفحهای و شمارگان بالا در کمتر از چهار سال به چاپ سوم رسید. همکاری بیش از دویست تن از برترین دانشوارن و استادان حوزه و دانشگاه، تجربه موفقی را شکل داد که مطمئناً در ایجاد انگیزه برای آغاز تدوین دانشنامه‌های دیگر مؤثر بود.
- برگردیم به موضوع دانشنامه فرهنگ فاطمی (ْس). حوزه موضوعی اصلی دانشنامه چیست؟
می‌شود گفت که دانشنامه فرهنگ فاطمی حول سه محور کلان ترتیب و تنظیم یافته است. محور نخست «منزلت و شخصیت فاطمی(س)» است که به تاریخ زندگی و سیره حضرت و منزلت و جایگاه الهی ایشان میپردازد، همچنین عهده‌دار طرح دیدگاه‌های مطرح در مورد آن بزرگوار و بررسی آثار منتشره و منابع مکتوب موجود در مورد آن حضرت است. دومین محور «حکمت فاطمی(س)» است که اندیشه و تعالیم فکری حضرت زهرا(س) را طرح و تحلیل می‌کند و از نظر ایشان به مباحث حکمی و معارف دینی مینگرد.
«زن و خانواده» هم محور سوم مقالات دانشنامه است که ماهیت و مرتبت و حقوق و حرمت زن و نهاد خانواده از منظر اسلام و طرح و نقد آراء و نظریه‌های موجود در این زمینه را تبیین می‌کند.
نکته قابل ذکر در این دانشنامه از یک سو قلّت منابع و مستندات علمی و بیپیشینگی بسیاری از موضوعات است که کار تألیف آن در قالب اثری متقن و استوار، و براساس منش، کنش و اندیشۀ حضرت، را سخت و خطیر کرده است و از دیگر سو مسائل متنوع نوپدید، دیدگاه‌های مختلف و شبهات متعدد مطرح در این حوزه‌هاست که میباید با نگاهی تحلیلی از منظر تفکر دینی به‌صورت عادلانه و عالمانه بازکاوی شود.
- فکر میکنید که روند کنونی شما را به این مقصد برساند؟
بله، اهتمام بر آن است که انشاء الله نتیجه کار علیرغم سختیها و مشکلاتی که عرض شد، هر مقاله، رسالهای موجز و پژوهشی علمی حاوی مهم‌ترین، اساسی‌ترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات در زوایای موضوع خود باشد و به استقرای نظریات مطرح در زمینۀ موضوع تحقیق و به ویژه «نظریات معاصر» پرداخته باشد.
- وجه تمایز دانشنامهای پژوهشگاه با دیگر دائرهالمعارفهایی که در سطح کشور تألیف می‌شود را در چه میبینید؟
از منظر پژوهشگاه، یک دانشنامه یا دائره‌المعارف، گرچه ابتدائاً رسالت اطلاع‌رسانی دارد، لکن می‌تواند واجد وجه نوآوری (قالبی یا محتوایی) نیز باشد. چراکه ممکن است یک صاحب‌نظر در مقالة خود ضمن جمع‌بندی و تحلیل دیدگاه‌ها و نظریات مطرح، دیدی جدید یا تحلیلی نو، نقد یا بیانی تازه از یک موضوع و مسئله را، با لحاظ ضوابط علمی، خلق و ارائه نماید. بر این اساس در دانشنامه‌های پژوهشگاه وجه نقد و نوآوری برجسته شده و دانشنامه‌نویسی یک اقدام پژوهشی تلقی می‌گردد، و رویکردهای راهبردی چون حرکت به سمت نوسازی و تولید مباحث جدید، تقلیدگریزی و عدم‌اتکاء به مشهورات تحلیلهای شایع، توأم با نگاه نیازسنجانه و توجه خاص به مباحث معاصر و مسائل نوپدید که سیاقی کاربردی به فراوردة پژوهشی می‌دهد، مورد اهتمام خاص است. این خصیصه، دانشنامه‌های پژوهشگاه را با دیگر گسترده‌نگاشته‌های در دست تألیف در سطح کشور متمایز می‌نماید. از دیگر سو به زعم ما، دانشنامة «ساختار موضوعی» بدلیل طرح موجز و منقح و سازمند مباحث بایسته و پرهیز از درج مطالب غیرضروری، از قالب مطبوع‌تری به‌منظور ارائه تازه‌ترین دیدگاه‌ها برای بهره‌برداری محققان و اهل فن برخوردار است. از این‌رو دانشنامه‌های پژوهشگاه همگی ساختار موضوعی‌اند.
- اصولا انگیزه پژوهشگاه برای ورود به عرصه دانشنامه نویسی چه بوده است؟ آیا برنامه و استراتژی مشخصی برای کار در این حوزه در دست دارد؟
دانشنامه به‌عنوان منابع معتبر و تخصصی، همواره مورد رجوع و بهره‌برداری دانش‌پژوهان و صاحبنظران بوده و امروزه دانشنامه‌نویسی به‌عنوان قله کار تحقیق و تألیف، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از این‌رو بی‌تردید تقویت فرهنگ دانشنامه‌نویسی در مراکز علمی کشور ـ به‌ویژه در حوزة علوم انسانی و معارف دینی ـ نقش بسزایی، در توسعه و تعمیق فرهنگ و اندیشه اسلامی و ملی ایفا خواهد کرد. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که سعی در اتخاذ ابتکار عمل، و تولید آثار متقن و ماندگار در قلمرو دین‌پژوهی، با رعایت موازین علمی فنی تحقیق داشته است، ضمن درک این ضرورت با تاسیس «مرکز دانشنامه‌ها» از سال 1379 قدم در این عرصه خطیر نهاده است.
مرکز دانشنامه‌های پژوهشگاه که در چارچوب سیاستها و اهداف کلان این نهاد علمی فکری و با رسالت برنامه‌ریزی، مدیریت و پیگیری امور طراحی، تألیف و انتشار دانشنامه‌های دینی فعالیت می‌کند، عهده‌دار اجراء طرح ملی« دانشنامه نگاری دینی» است.
- پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در زمینۀ دانشنامه‌ها برنامۀ دیگری هم دارد؟
بله، طرح کلان «دانشنامه‌نگاری دینی»، بارویکردی فراسازمانی، در قالب طرحی ملی، با هدف‌گذاری کوتاه و بلندمدت تدوین شده است. این پروژه چهار هدف اصلی: تنسیق و ساماندهی، بازپژوهی و بازپیرایی آراء و اندیشه‌های دینی با لحاظ نظرها و نیازهای زمانه، ایجاد بستر مناسب برای تعمیق، پویایی و بالندگی اندیشه دینی، توسعه و ترویج فرهنگ و اندیشه ملی در رهگذر تولید منابع مرجع و ماندگار، تلاش برای ایجاد فرهنگ تألیف پژوهش‌های گروهی به‌منظور ارتقاء سطح کیفی پژوهشها را دنبال می‌کند.
- برنامة دانشنامه‌نگاری دینی، با لحاظ اولویت‌های موضوعی و ظرفیت علمی موجود کشور، در چندین مرحله طراحی شده است.
دانشنامه امام علی(ع) همانطور که عرض شد به‌عنوان گام اول این پروژه از ابتدای سال 1379 تا اواخر سال 1381 در کمتر از بیست ماه طراحی.نگارش و به طبع رسید.
در مرحله بعد تالیف دو دانشنامه « قرآن‌شناسی ـ بخش برون قرآنی» و «فرهنگ فاطمی(س)» از سال1382 آغاز گردید که امید می‌رود کار علمی آن تا نیمه سال 1387 به اتمام رسد. تالیف دانشنامه «قرآن شناسی- بخش درون قرآنی» از سال 1385 به‌عنوان مرحله سوم از این طرح، در دستور کار قرار گرفت. پدیدآوری دانشنامه «سیره نبوی»، به سفارش شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز از ابتدای سال 1386 در شمار فعالیت‌های این مرکز قرار گرفته و مراحل نخستین طراحی را طی می‌کند.
از برنامه‌های آتی این مرکز دانشنامه‌ها که عهده‌دار پیشبرد طرح کلان «دانشنامه‌نگاری دینی» است، می‌توان به طرح‌های «ویراست دوم دانشنامة امام علی(ع)»، «نسخه نرم‌افزاری دانشنامة امام علی(ع)»، «دانشنامه فلسفه دین»، «اندیشه‌نامه حسنین(ع)»، « طرح جامع بانک اطلاعاتی و پرونده علمی»، « ترجمه و نقد و بررسی دایرهالمعارف لیدن»، برگزاری «دوره‌ها و کارگاه‌های دانشنامه نویسی» و برگزاری «سلسله نشستهای نقد دایرهالمعارفهای ایرانی و غیرایرانی» و... اشاره کرد.