همشهری آنلاین - سیدسروش طباطباییپور: ایرانیان باستان بر این باور بودند که در این شب، تاریکی به اوج خود میرسد و پس از آن روزها بلندتر میشوند و نور بر تاریکی چیره میشود؛ از همینرو، شب یلدا را جشن میگرفتند تا طلوع دوباره خورشید را گرامی بدارند.
در این شب، خانوادهها گرد هم میآیند، کرسی برپا میکنند و با خوردن میوههایی چون هندوانه، انار، انگور خشکشده و آجیل، به استقبال زمستان میروند. اما آنچه شب یلدا را در ایران خاصتر میکند، تنوع آیینها در مناطق مختلف کشور است. در گیلان، خوردن کونوس و قصهگویی رایج است. در کردستان، جوراببازی و شعرخوانی کردی اجرا میشود. لرستان با رسم «چارشو دُرکنی» شب چله را جشن میگیرد. در خراسان جنوبی، مراسم «کفزنی» با چوبک و شاهنامهخوانی حالوهوای خاصی به شب میبخشد. در آذربایجان شرقی، معماگویی (تاپماجا) و هدیهبردن برای عروس از رسوم رایجند. بوشهر نیز با موسیقی محلی، نغمهخوانی و خوراکیهای گرمسیری، یلدایی متفاوت دارد. شب یلدا، فراتر از یک مناسبت تقویمی، نمادی از همبستگی، مهر خانوادگی و پاسداشت فرهنگ ایرانی است که نسلبهنسل منتقل و همچنان باشکوه برگزار میشود.
پوست سفید یا سبز در گیلان
یکی از خاصترین میوههای سفره یلدایی در استان گیلان، ازگیل خیسشده است که در زبان محلی به آن کونوس میگویند. در گیلان از ماهها قبل ازگیل سفت را در شیشهای پر آب میگذارند و در آن را محکم میبندند تا ازگیل، نرم و جاافتاده شود و آن را در شب یلدا میل میکنند. از دیگر آداب شب یلدای گیلانیها فال پوست هندوانه است؛ رسمی قدیمی که در آن پس از صرفکردن هندوانه، پوستش را به چهار قاچ مثلثی کوچک تقسیم میکنند و آن را در مشتشان میگیرند و از پشت، به جلو پرتاب میکنند و براساس تعداد قطعههای سبز یا سفیدی که روی زمین میافتد، نتیجه فال را پیشبینی و در کنار هم شب خوشی را سپری میکنند.
جوراب بازی در کردستان
کردها به شب چله، «شهو چله» میگویند و مثل دیگر استانهای ایران، دورهمیها برایشان بسیار مهم است. در این استان مدتی قبل از شب چله، خربزههای کوچکی را که از روستای سراب قامیش تهیه میشود، در سرکه میاندازند و «کالک تورش» را برای سفره شب یلدا آماده میکنند تا بعد از خوردن غذاهای چرب آن شب، آن را میل کنند تا هضمشان آسان شود. یکی دیگر از سنتهای کردها در شب یلدا، «کوروابازی» یا جوراببازی است که در آن دو گروه، به نوبت سکهای را در یکی از دو جوراب پشمی پنهان میکنند و گروه دیگر، باید جورابی را که در آن سکه هست، حدس بزنند و امتیاز بگیرند. این بازی در سال ۱۳۹۸ بهعنوان میراث ناملموس فرهنگی کردستان ثبت شد.
چارشودرکنی در لرستان
لرها در گویش محلی به شب یلدا، «اول قاره» میگویند و علاوه بر خوراکیهای مرسوم، سرسفره یلدایی خود گندم شادونه هم قرار میدهند که برایشان نماد برکت کشت و زندگی تلقی میشود. پختن کدوحلوایی در تنور نیز از دیگر خوراکیهای خاص این خطه از کشورمان است. یکی از سنتهای مردم لرستان، «چارشودرکنی شب اول قاره» است که در آن جوانان و نوجوانان با تاریکشدن هوا به پشت بامها میروند و از آنجا شالی را به حیاط منزل همسایه آویزان میکنند و با سردادن آواز «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از همسایه میخواهند تا تنقلات شب یلدا را در شال آنها بریزند. اجرای موسیقی در این شب هم در لرستان مرسوم است.
- کفزنی در خراسان جنوبی
در خراسان جنوبی بیشتر خانوادهها دور کرسی مینشینند و با دودکردن اسپند حال و هوای خاصی به فضای خانه میدهند. یکی از آیینهای منحصربهفرد مردمان این استان پهناور، بهویژه در شهرستان قائنات، مراسم «کفزنی» است. کف، نوعی شیرینی محلی است که از جوشاندن ریشه گیاه چوبک تهیه میشود که آن را در ظروف سفالی ریخته و با چوب گز آنقدر هم میزنند تا کف کند و با اضافه کردن شیره انگور و دیگر مخلفات آن را نوش جان میکنند. پیش از شیرین شدن کف، گاهی برای شوخی و ایجاد نشاط، مقداری از آن را به سر و صورت یکدیگر میمالند و میخندند. در این شب خراسانیها حافظ و شاهنامه فردوسی هم میخوانند.
- تاپماجا گفتن در آذربایجان شرقی
مثل دیگر استانها در استان آذربایجان شرقی هم مردم هندوانه یا «چیلله قارپیزی» نوش جان میکنند و معتقدند با خوردن این میوه فصل گرما، سرمای طولانی این استان و سوز و لرز روی آنها اثر چندانی نخواهد داشت. یکی از رسوم جذاب این استان در دورهمیهای یلدایی، گفتن معماهای ترکی یا همان تاپماجا گفتن است که اعضای خانواده بهویژه کودکان در آن شرکت میکنند. خواندن دوبیتیهای ترکی «بایاتی» با مضامین عاشقانه، اخلاقی یا طنزآمیز در جمع خانوادگی نیز ازجمله برنامههای این شب به یادماندنی است. فرستادن «خوانچهطبق» برای نامزدها در این شب و برپایی جشن و اجرای موسیقی از دیگر رسوم این استان است.
- رنگینک در بوشهر
ننهسرما، همان پیرزن افسانهای که سرما را با خود میآورد، همچنان در قصههای یلدایی مادربزرگهای بوشهری زنده است و شنیدن ماجراهایش در این شب برای بچهها شنیدنی است. بوشهریها در شب یلدا، علاوه بر حافظ، شاهنامه و رباعیات خیام را هم میخوانند. اجرای نغمههای بومی بوشهری با سازهایی مانند نیانبان و دمام نیز شب یلدای بوشهریها را شورآفرین میکند. پخت شیرینیهای خاص این منطقه مثل رنگینک نیز در سفره یلدا مرسوم است. ترکیب آرد تفت داده شده مثل حلوا روی خرمایی که هسته آن در آمده و بهجای آن مغز گردو گذاشته شده، همراه با خاک قند طرفداران خودش را دارد. تزیین میوههای یلدایی در این استان نیز میان مردم مرسوم است.