وقتي با موضوعي مثل بازنمايي پديده اي اجتماعي چون انقلاب در قالب هنرهاي تصويري مواجه هستيم اولين موضوعي كه ذهن خالق اثر را به خود مشغول مي كند نوع و قالب اجراي اين موضوع است. بسياري از منتقدان معتقدند كه بازنمايي پديده انقلاب در زيرگونه سينماي سياسي بايد پيوند معناداري با سينماي مستند داشته باشد چنان كه مستندهاي بي بديل و ارزشمندي در عالم تصوير وجود دارند كه گوياي يك پديده اجتماعي چون انقلاب هستند به همين مناسبت در بسياري از آثار نمايشي كه با موضوع انقلابهاي سياسي - اجتماعي ساخته شده است.انگار مستند محوري گاه به عنوان يك خصوصيت ژنريك خود را به اين گونه آثار تحميل كرده است به نحوي كه در آثاري از اين دست بيننده همواره شاهد دست به دست شدن تصاوير بين مستند و نمايش است. اما از طرف ديگر عده اي نيز گونه هاي ديگر سينمايي را مناسب بازنمايي پديده هاي انقلابي مي دانند.
در دهه فجر امسال شاهد دو سريال شاخص از گونه سريال هاي مناسبتي سيما بوديم كه به طور مشخص با پيروي از ژانر ملودرام به دوران حكومت پهلوي دوم نگريسته و بسترهاي انقلاب اسلامي ايران را مورد تحليل قرار داده بودند؛ سريال هاي تا صبح و از نفس افتاده كه ما از ميان آن دو از نفس افتاده را برگزيديم تا با اين چالش روبه رو گرديم كه آيا ملودرام ژانري مناسب براي توليد آثاري در زمينه انقلاب ايران است يا نه؟
پاي چوبين ملودرام
سرگئي آيزنشتاين به عنوان يكي از معروف ترين فيلمسازان شوروي سينما را به عنوان ابزاري براي بيان و بازنمايي مبارزات انقلابي مي ديد و براين باور بود كه يك كشور انقلابي بايد صاحب فرهنگ انقلابي باشد تا عامه مردم بتوانند از طريق اين فرهنگ آگاهي كسب كنند. او در معروف ترين اثر خود رزمناويوتمكين شاخصه هايي از سينماي انقلابي را پيش رو مي نهد كه تا سالها سينماي انقلاب را تحت تأثير خود قرار مي دهد يكي از معروف ترين اين شاخصه ها عدم شخصيت پردازي و قهرمان پروري فردي بود. در آثار وي قهرمان اصلي طبقه انقلابي هستند و فرق چنداني بين ميخائيل و سرگئي در ميان نيست. پس بنابراين او قهرمان سازي و شخصيت پردازي هاي پيچيده را عاملي براي انحراف سينمايي انقلاب از ارايه مفهوم واقعي مي دانست. چرا كه شخصيت پردازي قوي و قهرمان پروري به ناگزير باعث كمرنگ شدن ديگر عوامل مي شود كه به طور قطع از نقش فردي تنها در فرآيند انقلاب مؤثرترند چون انقلاب فرآيندي جمعي است. اما از طرف ديگر ملودرام زاييده نگرش هاي طبقه متوسط از فرديت موضوعات فردي خانوادگي و گاهي عاشقانه است.
در ملودرام همه چيز در خدمت حس آميزي فردي است روايت به شكلي دايره وار براي تبيين احساسات قهرمان به فلاش بك هاي متوالي متوسل شود و نماها هر چه محدودتر فضاي محدود يك اتاق يا محيط هاي كوچك شهري را پوشش مي دهند تا بتواند حس استيصال و به دام افتادگي قهرمان اثر را بيان كنند اين خصوصيات باعث مي شود كه ملودرام در هنگام بازنمايي پديداري چون ريشه هاي اجتماعي يك انقلاب دچار محدوديت شود. البته اين محدوديت به معناي عدم جذابيت نيست زيرا يك ملودرام مي تواند در راهي كه پيش گرفته است طرح و توطئه جذابي را عرضه كند و در ظاهر اثري موفق و پرمخاطب جلوه كند.
در مورد از نفس افتاده نيز وضع به همين منوال است. شعار ابتدايي سريال در تيتراژ و نوبت پخش اين سريال همه حاكي از آن است كه ما با سريالي درباره انقلاب يا انقلابيون طرف هستيم اما در عمل انقلاب تنها به بستري تبديل مي شود براي پيشرفت داستاني عاشقانه با قواعد ملودرام.
آرش و شيده عاشق و معشوقي هستند كه شاخصه هاي قابل ارجاع مناسبي به عنوان انقلابيون انقلاب اسلامي ايران ندارند و اندك نشانه هاي انقلاب ايران يعني پيدا شدن سندهاي خيانت حكومت پهلوي در چمدان شيده عملاً در اواسط راه به فراموشي سپرده مي شود و حديث دلدادگي آرش به شيده به موضوع اصلي تبديل مي شود به نحوي كه سازنده اثر براي فرار از زياده روي در طرح موضوع عشق چند ديالوگ را در دهان آرش مي گذارند كه من عاشق تفكرات شيده شده ام و نه خود ظاهري اش.
به همين سبب است كه سازندگان از نفس افتاده براي اداي دين به قواعد ژانر ملودرام موضوع اصلي را گم مي كنند و اين گم شدن شاخصه ها اثر را با مشكلاتي مواجه مي كند كه يكي از اين مشكلات كم توجهي به ديگر شخصيت ها و موقعيت هاست مثلاً در حالي كه آرش و شيده از شخصيت پردازي تقريباً متوسطي برخوردارند اما ديگر شخصيت ها ضعيف اند و سازندگان اثر براي جبران اين ضعف به تمهيدات نخ نما روي مي آورند مثلاً طرح كاريكاتوري از شخصيت هاي ساواكي به شيوه تئاترهاي دوران مدرسه و سريال هاي اول انقلاب و يا فضاسازي هاي ضعيف در زندان و محيط هاي بيروني كه اصلاً بيانگر يك جامعه در شرف انقلاب نيست. زندانهاي خالي و بي سر و صدا و شهري آرام و زيبا از لحاظ فضاسازي آن قدر دم دستي هستند كه بتوان به آن خرده گرفت.
در حقيقت از نفس افتاده نشان دهنده ضعف ژانر ملودرام در تلويزيون ما براي بازنمايي پديده انقلاب اسلامي ايران است اما قصد ما اثبات نظريات آيزنشتاين، ستايش يكجانبه سينماي واقع گرا و يا مستند و يا متهم كردن سازندگان اين سريال و سريال هايي از اين دست نيست، بلكه آن چيزي كه حائز اهميت است مشاهده نوعي عدم شناخت از موضوع مورد بررسي در اكثر سريال هاي مناسبتي سيماست. سالهاست كه از زمان سريال موفق شب دهم سازندگان سريال هاي مناسبتي ما دچار عارضه ملودرام سازي شده اند و هر پديده اي اعم از سياسي، مذهبي، عرفاني، ماورايي، تاريخي ناگزير از تن دادن به قواعد ملودرام مي شوند در حالي كه به نظر مي رسد هر پديده و موضوعي براي ارايه در عرصه هنرهاي تصويري بيش از هر چيز نياز به آن دارد كه به فرم و قالب ارايه آن فكر شود و اين حلقه مفقوده آثار نمايش ما در تلويزيون است.
تجربه موفق مستند
امسال عليرغم ضعف نسبي آثار در دهه فجر شاهد مستندهاي بكر و جالبي از دوران انقلاب بوديم مستندهايي كه گاه بدون نريشن و قضاوت به صورت بي واسطه انقلاب ايران را بازنمايي مي كردند.
به نظر مي رسد ارايه اين مستندها كه اكثراً براي اولين بار پخش مي شدند مي تواند منبع مناسبي براي سريال سازان و فيلمسازان باشد تا بيش از پيش به فرم و محتواي آثار مربوط به انقلاب بيانديشند و در فضاسازي و حس آميزي آثار نمايشي و ديگر امور وابسته به آن حقايق در دسترس را مدنظر داشته باشند.
چرا كه بازنمايي پديده اجتماعي چون انقلاب ايران، به دليل قرابت زماني و پاك نشدن از ذهن بسياري از مخاطبان نياز به صرف دقت و وسواس بيشتري دارد چون مخاطبان تلويزيون و سينماي ايران اگر چه ممكن است از يك ملودرام اشك انگيز استقبال كنند اما به طور حتم اغنا نمي شوند.

كوهستان سرد در شبكه تهران
فيلم سينمايي كوهستان سرد چهارم اسفندماه ساعت۱۳:30 از شبكه تهران روي آنتن مي رود. آنتوني مينگلا بر مبناي كتابي از چارلز فريزر فيلمنامه اين اثر را نوشت و آن را كارگرداني كرد. در اين فيلم بازيگراني چون جود لاو، نيكول كيدمن و رنه زلوگر به ايفاي نقش پرداختند.
كوهستان سرد محصول 2003 آمريكا و 154 دقيقه است. در روزهاي پاياني جنگ داخلي آمريكا، يك سرباز زخمي اتحاديه ايالات جنوب به نام اينمن (جود لاو) در سفري پرمخاطره مي كوشد به زادگاه خود كلد مانتين در كارولينا شمالي برگردد؛ جايي كه آوا (نيكول كيدمن) انتظارش را مي كشد.
آنتوني مينگلا فيلمساز 53ساله بريتانيايي، كارگردان فيلم هاي آقاي فوق العاده (1993)، بيمار انگليسي (1996) و آقاي ريپلي بااستعداد (1999) است و براي بيمار انگليسي برنده اسكار بهترين كارگرداني شد. كوهستان سرد سال 2004 نامزد هفت جايزه اسكار از جمله بهترين بازيگر زن نقش مكمل (رني زلوگر)، بازيگر مرد (جود لاو)، فيلمبرداري، تدوين و موسيقي بود كه در اين ميان رني زلوگر موفق شد جايزه اسكار را از آن خود كند. زلوگر براي اين فيلم جوايز گلدن گلوب و بفتا را هم برد. جود لاو اولين گزينه براي بازي در نقش اينمن نبود. تام هنكس، براد پيت و دنيل دي لوئيس گزينه هاي ديگر بودند. با اينكه داستان كوهستان سرد در كاروليناي شمالي روي مي دهد، بخش زيادي از فيلم در منطقه ترانسيلواينا در روماني فيلمبرداري شد.نمايش كوهستان سرد با استقبال عموماً خوب منتقدان مواجه شد. بسياري از منتقدان اين فيلم را به خاطر تصوير واقعگرايانه اي كه از جنگ ارائه داده بود و براي توصيف دقيق تاثير جنگ بر زندگي غيرنظاميان مورد تحسين قرار دادند.
تازه هاي توليد در سيما
مجموعه تلويزيوني هويت پنهان به كارگرداني مهدي ودادي مراحل تصويربرداري را سپري مي كند.
مجموعه تلويزيوني هويت پنهان در 13 قسمت 45دقيقه اي به تهيه كنندگي حبيب الهياري مراحل توليد را پشت سر مي گذارد. در اين مجموعه حسن جوهرچي، فلور نظري، مهدي اميني خواه، شهنام شهابي، نيلوفر محمودي، صديقه كيانفر و ... بازي مي كنند. فيلمنامه اين مجموعه را سهيلا گبري نوشته و به سفارش مركز خوزستان توليد مي شود. داستان اين مجموعه درباره مواد مخدر و قرص هاي روانگردان است.فيلم تلويزيوني گام آخر هم به نويسندگي، تهيه كنندگي و كارگرداني اكبر تدبيري تصويربرداري مي شود. در اين فيلم مجيد مشيري، فلور نظري، اميد آهنگر، كيوان محمودنژاد و فاطمه طاهري به ايفاي نقش پرداخته اند.

نزديك به سه دهه از پيروزي انقلاب اسلامي مي گذرد. در اين سال ها شاهد توليد و پخش سريال هاي متعددي بوده ايم كه به بهانه دهه فجر ساخته شده و روي آنتن رفته اند. منتها هنوز سريالي كه بتواند حق مطلب را درخصوص انقلاب اسلامي به عنوان مهم ترين رويداد تاريخ معاصر ايران ادا كند، شاهد نبوده ايم.
يكي از دلايل اين امر، شتابي است كه معمولاً در توليد سريال هاي مرتبط با موضوع انقلاب، به چشم مي خورد. حاصل اين شتاب اين شده كه مثلاً براي اينكه مجموعه تاصبح به موقع آماده نمايش شود، دو كارگردان آن را بسازند. حاصل كار هم البته مجموعه اي است كه در بهترين حالت مي توان آن را متوسط دانست. همچنان كه سريال از نفس افتاده هم كه همزمان با ايام دهه فجر روي آنتن رفت، در مقايسه با ديگر مجموعه هاي قاسم جعفري گامي به پيش محسوب مي شود.
سريال هاي داستاني تلويزيون درباره روزهاي انقلاب، يك ضعف بزرگ دارند؛ اينكه براي لحظه  اي نمي توان باور كرد كه داستان در سال 57 مي گذرد. در واقع كارگردانان در رسيدن به حال و هوايي كه يادآور دهه 50 باشد، موفق نشان نمي دهند.
اين در حالي است كه اين سريال ها در حالي روي آنتن مي روند كه تلويزيون مستندهاي زيادي از مبارزات مردم در سال 57 روي آنتن مي برد و امكان مقايسه براي مخاطبي كه در آن دوران حضور نداشته، هم به وجود مي آيد. به همين خاطر است كه سريال هاي داستاني، به لحاظ فضاسازي كاملاً  جعلي و باسمه اي به نظر مي رسند.
باعث تأسف است كه در همين تلويزيون مجموعه هايي درباره اتفاقات دهه 20شمسي ساخته شده كه فضايشان به مراتب باورپذيرتر از سريال هاي داستاني مرتبط با انقلاب بوده است. سال ها پيش علي حاتمي در مجموعه  به ياد ماندني هزار دستان ، تصويري ملموس از گذشته به دست داده كه هنوز هم قابل استناد است، ولي تصاوير شيك و كاملاً امروزين تهران را به هيچ ضرب و زوري نمي توان به عنوان تصوير پايتخت در سال 57 باور كرد.
اينكه در يك تعقيب و گريز خياباني مأموران ساواك با انقلابيون، در انتهاي كادر اتومبيل هاي مدل جديد در حال تردد باشند، از نوعي سهل انگاري حكايت مي كند كه در نهايت به يك فاصله گذاري ناخواسته ميان مخاطب و اثر مي انجامد.
نكته ديگر اينكه سريال سازان سيما همپاي تحولات پيش نرفته اند. اتفاق فرخنده اي كه در سال هاي اخير در عرصه پخش فيلم هاي مستند و برنامه زنده و تركيبي دهه فجر رخ داده، هنوز در مجموعه هاي داستاني مشاهده نشده است.
كمي جسارت و دقت نظر مي تواند سريال هايي با موضوع انقلاب را از مدار كليشه ها خارج كند. براي اين كار بايد از همين امروز به فكر مجموعه هاي دهه فجر سال آينده بود.