هر يك از عناصر جوي به تنهايي مي تواند بلاياي مهمي مانند افزايش دما و گرمازدگي، سرعتهاي زياد باد و وقوع توفان، بارشهاي تندري و وقوع تگرگ، يخبندان و سرمازدگي و ... را ايجاد كند. اما بيشترين خسارات جاني و مالي بر اثر پديده هاي جوي تركيبي و خطرات ثانويه ناشي از آنها مي باشد، مانند توفان، رعد و برق، خشكساليها، سيل،  آتش سوزي و ...
تأثيرگذاري بلاياي جوي بر جوامع با توجه به وضعيت توسعه اقتصادي و آسيب پذيري آنها متفاوت است. به طوري كه رويدادهاي جوي بيشترين خسارات جاني را در كشورهاي كمتر توسعه يافته و بيشترين خسارات مالي را در كشورهاي بيشتر توسعه يافته ايجاد مي كنند.
بررسي اطلاعات و آمار طي سالهاي ۹۲-۱۹۶۳ نشان مي دهد كه مرگ و مير ناشي از سيل به علت مشكلات پيش بيني روبه افزايش بوده در حالي كه مرگ و مير ناشي از توفانهاي حاره اي به دليل موفقيت نسبي در پيش بيني و هشدار طرحهاي تخليه مناطق در خطر كاهش يافته است.
در سالهاي مذكور وقوع خشكساليها نيز افزايش قابل ملاحظه اي را نشان داده اند. كاهش اثرات سيلاب  با روش هايي مانند مقاومت در مقابل خطر توسط طراحي و ساخت ديواره هاي مناسب يا ساخت هاي دفاعي در مقابل سيل قابل حصول است.
كاهش خسارات ناشي از رويدادهاي جوي اقليمي با اجراي برنامه هاي بلند مدت و كوتاه مدت مانند اعلام خطر بهنگام و استفاده مناسب از زمين ممكن مي باشد.
در سالهاي اخير نگراني دانشمندان در مورد تغييرات اقليمي ناشي از دخالتهاي بي رويه بشر در طبيعت و افزايش آلودگي هاي جوي بيشتر شده است. افزايش دماي سطح زمين كه از نيمه دوم قرن اخير شتاب بيشتري به خود گرفته است، معلول عواملي چون افزايش فعاليت هاي صنعتي و توليد روزافزون گازهاي گلخانه اي است.
يكي از نتايج افزايش دما كه تغييراتي را در روابط متقابل بين اقيانوسها و سيستم گردش عمومي به وجود مي آورد بروز خشكسالي در برخي از نقاط جهان و رخداد توفان و سيلاب در نقاط ديگري از زمين مي باشد.
خشكسالي با كاهش آب قابل دسترسي مي تواند به شكل هاي گوناگون مانند كمبود بارش، كاهش دبي رودخانه ها و يا پايين رفتن سطح آبهاي زيرزميني مشاهده گردد.
طبقه بندي بلاياي طبيعي
پديده هاي ناهنجار عبارتند از:
الف: پديده هاي ناشي از عواملي تحميلي بر طبيعت: (آلودگي هوا، بارانهاي اسيدي، افزايش گاز كربنيك و آلاينده ها در جو و اثرات گلخانه اي ناشي از آنها، نازك شدن لايه ازن و ...)
ب: پديده هاي ناشي از مكانيزم و ساختار عوامل طبيعي (زلزله، سيل، خشكسالي، بيابان زايي، پيشروي آب درياها در خشكي و...) هر چند كه برخي از اين پديده ها مي تواند به علت تداخل هر دو عامل فوق كه درواقع تشديدكننده پديده ها محسوب مي شود نيز رخ دهد. از ديدگاه ديگر پديده هاي ناهنجار طبيعي را مي توان به صورت زير طبقه بندي نمود:
حوادث طبيعي ناشي از عوامل زمين ساختي،  بليه تدريجي مثل آتشفشان، بليه ناگهاني مثل زلزله، حوادث طبيعي ناشي از عوامل آب و هوايي مثل خشكسالي و سيل.
برخي از بليه هاي طبيعي با فشار آب و هوايي (بارشها، طوفان، خشكساليها و...) و نيز با منشأ زمين ساختي (آتشفشان، بهمن و ... ) با روشهاي خاص و با درصد احتمال قابل پيش بيني اند كه با توسعه علوم و فنون و ارتقاي علمي بشر روزبه روز ضريب اطمينان چنين پيش بيني هايي بيشتر خواهد شد.
پيش آگاهي
پيش آگاهي و پيشگيري در كليه امور بهتر از مبارزه و درمان است، در بسياري از مواقع پيشگيري صدمات و خسارات جاني و اقتصادي ناشي از اين گونه بلايا را به حداقل ممكن رسانده و اين مهم نيازمند آگاهي و شناخت آحاد جامعه است و بايد در سطح جوامع انساني بسط و گسترش بيشتري پيدا كند.
به طور مثال، حوادثي از قبيل زلزله، سيل، كاهش سطح جنگل ها و مراتع، گسترش بيابانها و ... با ساخت منازل مسكوني مقاوم،  ممانعت از كندن بوته ها و درختان جنگلي، جلوگيري از چراي مفرط مراتع، احداث سيل بندها و سدها و... قابل پيشگيري است. به طور كلي پيش آگاهي و پيشگيري در تقابل با بلاهاي طبيعي از نظر زماني داراي سه مرحله پيش از وقوع، هنگام وقوع و بعد از وقوع است.
مرحله قبل از وقوع نيازمند تمهيداتي شامل پيش بيني هاي مورد لزوم بر مبناي اطلاعات درست در امور هواشناسي، زمين شناسي و زيست محيطي، استفاده از سازه هاي موثر در كاهش بليه و آماده سازي اذهان عمومي در راستاي تقابل با چنين رخدادهايي مي باشد.
تخصيص اعتبارات در جهت موارد پژوهشي و اجرايي در مراحل سه گونه فوق نيز بايد مد نظر قرار گيرد.
هنگام وقوع حادثه وجود امكانات لازم براي كمك رساني به خسارت ديدگان و جلب مشاركت عمومي از طريق رسانه هاي گروهي ضروري است.
در مرحله بعد از وقوع به كارگيري روشهاي مقابله با پديده هاي ثانويه و احتمال صدمات مجدد ناشي از حادثه، درخور اهميت است. مهمترين روش براي مقابله با بلاياي طبيعي، علمي نمودن و اجراي درست برنامه هاي مقابله از طريق برنامه ريزيهاي جامع منطقه اي، ملي و فراملي است.
افزايش خسارات
براساس آمارهاي بين المللي در ۲۷ سال گذشته ۶/۳ ميليون نفر بر اثر بلاياي طبيعي جان باخته اند و بيش از سه ميليارد نفر آسيب ديده اند و بيش از ۲۴۰ ميليارد دلار خسارت مالي وارد شده است.
آمار نشان مي دهد كه بلاياي طبيعي روبه افزايش اند. بر پايه يافته هاي آماري بين سالهاي ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۲ شدت بلايا ۱/۴ برابر شده است نسبت جان باختگان ۹/۶ و آسيب  ديدگان ۲/۵ و خسارت مالي ۳۸ برابر شده است و به طور متوسط در هر سال از هر ۳۱ نفر يك نفر از بلايا آسيب ديده و از هر ۳۱۰۰۰ نفر يك نفر در اثر بليه طبيعي جان خود را از دست داده است.
انسان به تعبيري موجودي گيرنده، فرستنده و حساب كننده قلمداد شده و با هوشمندي خود قادر است بسياري از وقايع را كه گاه بليه به نظر مي رسند به رحمت مبدل كند يا حداقل از ميزان خسارات وارده بكاهد.
بلاياي طبيعي اصولاً ماهيتي پيچيده  دارند و در شرايط كنوني بسياري از آنها خارج از كنترل انسان به نظر مي رسند. اما ميزان آسيب پذيري نتيجه عملكرد عوامل انساني است و همانطوري كه واقفيم پيشگيري از حادثه بهتر از واكنش در مقابله حادثه است، لذا ارتقاي دانش و آگاهيهاي عمومي خود عامل مهمي در كاهش اثرات بلاياي طبيعي محسوب مي گردد.
به عنوان مثال، حوادثي مثل سيل و زلزله كه در سطح كشور، از احتمال وقوع بالاتر برخوردار است از طريق ساخت سدها، سيل بندها و بندهاي انحرافي و آبخيزداري مناطق كوهستاني و شيبدار و نيز با ساخت منازل مسكوني مقاوم در سطح قابل ملاحظه اي كاهش مي يابد.
روشهاي پيش بيني و پيشگيري
ترس از ناشناخته ها در انسان فطري است، ترس از تاريكي نيز معلول همين علت است آنچه ناشناخته ها را به آگاهي تبديل مي كند دانش است. ارتقاي روز افزون توان علمي و فناوري انسان در دنياي معاصر هر چند كه معضلاتي را كه ناشي از بعضي راهكارهاي نادرست است در عرصه زندگي و محيط پيرامون او در پي داشته، اما موفقيتهاي ناشي از اين پيشرفت ها قابل كتمان نيست و اين توانايي در پيكار با حوادث ناگوار و زيانبار طبيعي هر روز چشمگير تر مي شود.
بنابراين درك درست وقايع و پديده هاي طبيعي منجربه پيش بيني، پيشگيري و تقابل منطقي و درست با آنها خواهد شد. به عبارت ديگر، به حداقل رسانيدن خطرات ناشي از رخدادهاي طبيعي و غيرطبيعي كه گاه خود ساخته انسان و تحميل او بر طبيعت و محيط پيرامون خويش است با انتخاب راهكارهاي مؤثر ممكن مي باشد.
در جهان معاصر دو گونه معضل طبيعي صدمات جاني و مالي شديدي را بر جوامع انساني وارد مي سازند كه هر چند هر دو ناشي از طبيعت اند اما منشأ ايجاد يكي از آنها طبيعت و ديگري ناشي از تحميل آگاهانه وناخودآگاه انسان بر طبيعت مي باشد.
ساختارهاي اساسي جهت كاهش بلاياي طبيعي به صورت زير قابل جمعبندي و تعريف مي باشد:
۱- برقراري سيستم هشدار واخطاريه هاي به موقع جوي.
۲- آماده سازي نيروهاي انتظامي و راهداري.
۳- ايمن سازي نقاط وقوع بلاياي طبيعي.
۴- تمهيدات علمي و مهندسي.
۵- طراحي پروژه هاي عظيم مطالعاتي در فازهاي شناسايي.
۶- اجرا و نظارت وارتقاي سطح آموزش عمومي و تخصصي براي مقابله كاهش آثار بلاياي طبيعي.
۷- تقويت نيروي انساني متخصص و گروههاي پژوهشي كارشناسي جهت مطالعه بليه هاي طبيعي در مسيرهاي اصولي و صحيح و با درك همه جانبه از كليه روابط علت و معلولي موجود.
بحران:
بحران رخدادي نابهنگام وگاه غيرقابل پيش بيني است كه شدت و ميزان آن از حد معمول بيشتر است. بحران بر دو گونه مي باشد: بحران طبيعي و بحران انسان ساخت.
بحرانها يا بلاياي طبيعي هر ساله خسارات عمده جاني و مالي فراواني به جوامع بشري وارد مي سازد؛ به طوري كه دهه ۹۰ ميلادي، از سوي سازمان ملل متحد و سازمان هواشناسي جهاني دهه كاهش بلاياي طبيعي اعلام و از تمامي ملل جهان براي دستيابي به اين هدف دعوت به همكاري شد.
اين فراخوان بين المللي اولين اقدام متمركز و جامع نهادهاي بين المللي در معرفي و آموزش انساني در تمامي ابعاد پژوهشي، برنامه ريزي و اجرايي در راستاي كاهش اثرات بليه هاي طبيعي بود.
اما تغيير شكل رفتارهاي كنوني كه تماماً معطوف به امداد و كمك رساني پس از وقوع حادثه مي باشد به پيشگيري قبل از وقوع بلايا كه خود مستلزم مديريت خاص و آموزش و تشريك مساعي همگاني است نياز دارد.
بنابراين در استراتژي كاهش اثرات بلاياي طبيعي تاكتيك يا راهكارها به سوي آگاه سازي عمومي و تأكيد بر امر اطلاع رساني به مردم در راستاي اقدامات پيشگيرانه قبل از وقوع حوادث نابهنجار تغيير كرده است و اين تغيير روش خود از اهداف اساسي برنامه كاهش اثرات بلاياي طبيعي در دودهه اخير بوده است. با اميد اينكه اين امر مقبوليت عام يافته و فراگير شود.
پژوهش: علي بديع نيا
كارشناس طرح و برنامه