رمضان قلي نژاد
|
|
|
انتخاب يكي از زيربخش هاي صنعت حمل و نقل كشور به عنوان محور توسعه اين بخش و بستر توسعه كلان كشور تابعي از عواملي نظير برنامه هاي كلان اقتصادي، وضعيت اقليمي، سرمايه گذاري هاي لازم جهت ظرفيت سازي در هر يك از زيربخش ها، توانمندي هاي كشور در بخش هاي فني و مالي و... است. ميزان مصرف انرژي در زيربخش هاي حمل و نقل نيز ازجمله مهمترين و مؤثرترين عواملي است كه به ويژه طي دهه هاي اخير و با بروز بحران هاي متوالي انرژي مورد توجه سياستگذاران اقتصادي در جهان قرار گرفته است. در كشورهاي در حال توسعه نيز توجه به راندمان مصرف انرژي در زيربخش هاي صنعت حمل و نقل سهم قابل ملاحظه اي در تعيين سياست هاي توسعه ساختارهاي اقتصادي دارد. از اين رهگذر شاخص «شدت مصرف انرژي» در ادبيات اقتصاد ايجاد شد و مورد توجه قرار گرفت. به تعبيري ساده شدت مصرف انرژي را در سطح كلان مي توان ميزان انرژي مصرفي به ازاي هر واحد توليد ناخالص داخلي كشور تعريف كرد. تأويل اين شاخص در بخش حمل و نقل معادل ميزان مصرف انرژي به ازاي حمل و نقل هر واحد بار يا مسافر خواهد بود. با اين نگرش بايستي توجه كرد كه تأثير اين شاخص و اختلاف آن در زيربخش هاي حمل و نقل تا چه اندازه در تصميم گيري هاي سياستگذاران اقتصاد و حمل و نقل كشور مؤثر بوده است؟
مصرف انرژي در بخش حمل و نقل
روند افزايش مصرف سوخت هاي فسيلي در ايران طي ۱۵ سال گذشته حدود ۸۷ درصد بوده است. اين رقم طي سال هاي ۷۳-۱۳۶۳ حدود ۷/۴ درصد بود. در حالي كه متوسط رشد توليد ناخالص سرانه كشور ۲/ ۱ درصد بوده است، كل مصرف نهايي ۵ فرآورده نفتي در سال ۷۷ در ايران ۳/۵۸ ميليون مترمكعب بوده كه در اين ميان مصرف گازوئيل و بنزين به عنوان اصلي ترين سوخت بخش حمل و نقل به ويژه زميني، مجموعا با ۶/ ۶۱ درصد بالاترين سهم مصرف سوخت را به خود اختصاص داده است.
آمار حاكي از آن است كه ۲۵ درصد از كل انرژي توليدي در كشور در بخش حمل و نقل مصرف مي شود و تنها ۶۵ ميليارد ريال يارانه براي مصرف روزانه بنزين در كشور از سوي دولت پرداخت مي شود كه سالانه بالغ بر ۳ ميليارد دلار يارانه بنزين مي شود. اين رقم حدود ۱۳ برابر كل بودجه توسعه و بهسازي حمل و نقل ريلي كشور است.
راه آهن- حمل و نقل سبز
يكي از مهمترين ويژگي هاي حمل و نقل ريلي، مصرف كمتر سوخت در قبال حمل برابر بار و مسافر نسبت به جاده و ساير شقوق حمل و نقل است. اين ويژگي اساسي موجب رويكرد صحيح و اصولي تصميم گيران مبني بر رجحان اين بخش بر ساير شقوق حمل و نقل شده تا آن را مبناي توسعه بخش حمل و نقل كشور قرار دهند. همچنين مصرف كمتر انرژي در اين بخش در راستاي تدابير ارزنده سياستگذاران بخش نفت جهت كاهش و بهينه سازي مصرف انرژي قابل ارزيابي و تأمل است.
هم اكنون بخش حمل و نقل ريلي علي رغم سهم ۱۶ درصدي از حمل و نقل بار و مسافر در كشور تنها
۲ درصد مصرف گازوئيل را به خود اختصاص مي دهد. آمار بانك جهاني حاكي از آن است كه ميزان مصرف سوخت در راه آهن براي حمل هزار تن بار بالغ بر ۷/۶ ليتر و در حمل و نقل جاده اي شاخص مزبور برابر ۳۳ ليتر است. بر همين اساس براي جابه جايي هر يك هزار تن- كيلومتر بار توسط راه آهن ۳۰ ليتر سوخت صرفه جويي مي شود كه با توجه به حمل متوسط سالانه ۱۶ ميليارد تن- كيلومتر بار در بخش ريلي سالانه ۴۸۰ ميليون ليتر سوخت صرفه جويي مي شود.
در جدول شماره يك مقدار سوخت مصرفي به ازاي يك كيلومتر جابه جايي وسايط نقليه مختلف و ارزش حرارتي مقدار سوخت مصرفي به ازاي هزار نفر كيلومتر جابه جايي مورد مقايسه قرار گرفته است.
با توجه به آمار ارائه شده، مقدار مصرف سوخت در بخش ريلي در شرايط برابر حدود ۹/۰ اتوبوس، ۷/۰ ميني بوس، ۳ /۰ اتومبيل سواري و ۲/۰ هواپيما است.
بر همين اساس بخش ريلي در جابه جايي هر نفر كيلومتر، ۵/۰ ميلي ليتر نسبت به اتوبوس، ۳ ميلي ليتر نسبت به ميني بوس، ۷/ ۲۱ ميلي ليتر نسبت به سواري و ۷/ ۴۱ ميلي ليتر نسبت به هواپيما در مصرف سوخت صرفه جويي مي كند.
اهميت اين موضوع، زماني روشن تر مي شود كه بدانيم تنها ميزان جابه جايي نفر كيلومتر سيستم هاي حمل و نقل عمومي در سال ۱۳۷۸ بالغ بر ۶۰ ميليارد نفر كيلومتر بوده است كه با درنظر گرفتن ميزان نفر كيلومتر طي شده توسط وسايل نقليه شخصي، مقدار آن به شدت افزايش مي يابد.
بهاي فرآورده هاي نفتي
بيش از ۹۵ درصد جابه جايي بار و مسافر در داخل كشور از طريق خطوط زميني انجام مي گيرد (ريلي و جاده اي)، لذا بيشترين مصرف فرآورده هاي سوختي در كشور در بخش حمل و نقل گازوئيل و بنزين است. جدول شماره ۲ بهاي سوخت مصرفي انواع وسايل نقليه مسافري را به ازاي هر نفر كيلومتر جابه جايي نشان مي دهد.
لازم به ذكر است كه فرآورده هاي سوختي در كشور ما به صورت يارانه اي عرضه مي شود و قيمت واقعي آن نيست، لذا براي كاربردي تر شدن اين مقايسه از قيمت هاي بين المللي به جاي قيمت هاي داخلي از قرار هر ليتر بنزين ۲۰ سنت، گازوئيل ۵/۱۸ سنت و با فرض ۳۰ سنت براي سوخت هواپيما استفاده شده است.
صرفه جويي سوخت ناشي از حمل و نقل ريلي
مقايسه ارزش حرارتي و بهاي سوخت مصرفي در سيستم هاي مختلف حمل و نقل به ازاي سهم برابر از جابه جايي مسافر، حمل و نقل ريلي را به عنوان الگوي برتر در زمينه مصرف سوخت معرفي مي كند و به تبع آن توسعه اين بخش موجب كاهش «شدت مصرف انرژي» و صرفه جوي كلان در منابع انرژي كشور مي شود.
به عنوان مثال، در سال ۱۳۷۹ براي جابه جايي ۱/۷ ميليارد نفر كيلومتر مسافر توسط شركت قطارهاي مسافري رجاء معادل ۹/۵۸ ميليون ليتر گازوئيل مصرف شده است كه هزينه اي معادل ۹/۱۰ ميليون دلار در بر داشته است. جدول شماره ۳ «شدت مصرف انرژي» ساير وسايل نقليه را در صورت جابه جايي اين ميزان نفر كيلومتر نشان مي دهد.
همان طور كه جدول شماره ۳ نشان مي دهد عملكرد جابه جايي بخش ريلي در سال ۱۳۷۹ در صورت انجام از سوي بخش جاده اي و هوايي هزينه هاي هنگفتي بر اقتصاد كشور تحميل مي كرد. به نحوي كه اين بخش نسبت به هواپيما ۵/۵۴ ميليون دلار، نسبت به اتوبوس ۲/ ۱ ميليون دلار، نسبت به اتومبيل سواري ۷/۳۲ ميليون دلار و نسبت به ميني بوس ۷/۴ ميليون دلار صرفه جويي ناشي از مصرف كمتر سوخت ايجاد كرده است.
با اين توصيف اگر تنها ۱۰ درصد سهم حمل و نقل عمومي كشور در سال ۷۹ (۶ ميليارد نفر كيلومتر) به بخش ريلي اختصاص مي يافت صرفه جويي كلاني در مصرف سوخت به شرح جدول شماره ۴ ايجاد مي شد.
كاهش آلاينده هاي محيط زيست
با توجه به مصرف پايين انرژي يكي ديگر از ويژگي هاي مهم حمل و نقل ريلي، ايجاد آلودگي هاي كمتر و سازگاري آن با محيط زيست است. از اين رو اين بخش از حمل و نقل را «حمل و نقل سبز» ناميده اند. محاسبات صورت گرفته نشان مي دهد در ازاي حمل برابر بار و مسافر، حمل و نقل جاده اي ۸ برابر حمل و نقل ريلي در توليد آلاينده هاي زيست محيطي نقش دارد. جدول شماره ۵ ميزان آلاينده هاي توليد شده از مصرف گازوئيل را در سال ۷۸ با واحد تن نشان مي دهد.
بديهي است براي رفع هر كيلوگرم از آلاينده هاي مهم Nox، Sox و۲ Co در جامعه به ترتيب مبالغ ۱۹۲۷۲، ۲۶۴۰ و ۶/۷۲ ريال هزينه مي شود.
ضرورت توجه به حمل و نقل ريلي
صاحب نظران دنيا به اين نتيجه رسيده اند كه حمل و نقل به عنوان مصرف كننده عمده انرژي در جهان، هرساله ميزان قابل توجهي از انرژي فسيلي را مصرف و علاوه بر اتلاف سرمايه هاي ملي و جهاني، اثرات نامطلوب و نتايج مضري همچون افزايش گازهاي گلخانه اي همراه با عوارض جدي و خطرناك، بالا آمدن سطح آب درياها، گسترش بيابان ها و... به جا مي گذارد. به منظور صرفه جويي در منابع انرژي كشور و جلوگيري از آثار سوء و مضر زيست محيطي ناشي از مصرف سوخت هاي فسيلي، بايد رويكرد تصميم گيران كلان كشور به حمل و نقل ريلي به عنوان كارآمدترين سيستم حمل و نقل و سازگارترين بخش آن با محيط زيست تغيير يابد و در راستاي توسعه شبكه ريلي كشور از هيچ اقدامي دريغ نشود.
مأخذ:
- گزارش مديريت برنامه و بودجه شركت قطارهاي مسافري رجاء، ۱۳۸۱
- گزارش راه آهن، حمل و نقل سبز، راه آهن جمهوري اسلامي ايران، ۱۳۸۱
- مقاله آقايان دكتر فروزنده و صادق زاده، روزنامه صداي عدالت، ۱۰/۱۱/۸۱
- روزنامه همشهري مورخ ۸۱/۴/۱۹
جدول ۵- ميزان آلاينده هاي توليد شده از مصرف گازوئيل در سال ۷۸
|
Co
|
SPm
|
Cox
|
CxHx
|
No
|
آلاينده ها
|
|
59653/9
|
115145/9
|
230291/8
|
178961/7
|
256650/5
|
بخش جاده اي
|
|
885/7
|
-
|
3303/4
|
2567/1
|
3681/5
|
بخش ريلي
|
|
مأخذ: ترازنامه انرژي سال ۷۸، معاونت امور انرژي وزارت نيرو
جدول ۴- ميزان صرفه جويي سوخت
در صورت تخصيص ۱۰ درصد سهم حمل و نقل عمومي به بخش ريلي
|
هواپيما
|
اتومبيل سواري
|
ميني بوس
|
اتوبوس
|
وسيله نقليه
|
|
۲۵۰۲
|
۱۳۰۲
|
۱۸۰
|
۳۰
|
ميزان صرفه جويي (ميليون ليتر)
|
|
جدول ۳- ميزان سوخت و هزينه مورد نياز جهت جابه جايي ۱/۷ ميليارد نفر كيلومتر
|
ميني بوس
|
سواري
|
اتوبوس
|
هواپيما
|
قطار
|
نوع وسيله
|
|
۱/۸۴
|
۶/۲۳۵
|
۴/۶۵
|
۴/۳۵۳
|
۹/۵۸
|
ميزان مصرف سوخت (ميليون ليتر)
|
|
۶/۱۵
|
۶/۴۳
|
۱/۱۲
|
۴/۶۵
|
۹/۱۰
|
هزينه مصرف سوخت (ميليون دلار)
|
|
* ارقام تقريبي است
جدول ۲- بهاي سوخت مصرفي انواع وسايل نقليه مسافري (به ازاي هر نفر كيلومتر)
|
قطار
|
هواپيما
|
سواري
|
ميني بوس
|
اتوبوس
|
نوع وسيله
|
|
۰/۱۵
|
۵/۱
|
۲۱/۰
|
۶/۰
|
۱۶/۰
|
بهاي سوخت مصرفي به ازاي هر نفر كيلومتر (سنت)
|
|
۱۲
|
۱۲۰
|
۸/۱۶
|
۴۸
|
۸/۱۲
|
بهاي سوخت مصرفي به ازاي هر نفر كيلومتر(ريال)
|
|
جدول ۱- مقايسه مصرف سوخت انواع وسايل نقليه مسافري در ايران
|
ارزش حرارتي سوخت مصرفي به ازاي هزار نفر كيلومتر جابه جاييB T U))
|
ميزان مصرف سوخت به ازاي هزار نفر كيلومتر جابه جايي (ليتر)
|
مصرف سوخت به ازاي يك كيلومتر جابه جايي (ليتر)**
|
ظرفيت (نفر)*
|
نوع سوخت مصرفي
|
وسيله نقليه
|
|
۵/۱۵۷
|
۳۰
|
۱۲/۰
|
۴
|
بنزين
|
اتومبيل سواري
|
|
۷/۴۹
|
۸۲/۸
|
۳/۰
|
۳۴
|
گازوئيل
|
اتوبوس
|
|
۳/۶۳
|
۲۵/۱۱
|
۱۸/۰
|
۱۶
|
گازوئيل
|
ميني بوس
|
|
۷/۴۶
|
۳/۸
|
۵
|
۶۰۰
|
گازوئيل
|
لكوموتيو مسافري
|
|
۵/۲۷۲
|
۵۰
|
۱۰
|
۲۰۰
|
بنزين هواپيما
|
هواپيما
|
|
* مأخذ: دفتر فناوري و اطلاعات سازمان حمل و نقل و پايانه هاي كشور
** مجموعه مقالات دومين همايش ملي انرژي ايران ارديبهشت ۷۸
مأخذ: تحليلي از عملكرد حمل و نقل جاده اي ۱۳۷۷ ،سازمان حمل و نقل و پايانه هاي كشور
