اسرار درختان سنگی ۵۰۰ هزار ساله

همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: محوطه کاوش شده، با نام غیررسمی «جنگل فسیل شده‌ی مشگین شهر» در سال ۱۳۹۶ توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به عنوان اثر طبیعی ملی شناخته و به ثبت رسید. در پی این کشف طرح مطالعاتی از سوی سازمان محیط زیست کشور در سال ۱۳۹۸ به اجرا در آمد. نتیجه این مطالعات و کاوش‌ها تا به امروز منجر به کشف ۱۶ تنه درخت فسیل شده است که همه آنها به جز یکی سوزنی برگ‌اند. این محوطه درختان فسیلی اخیرا در شورایعالی محیط زیست کشور به عنوان «اثر طبیعی ملی» به مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست الحاق شد.

چوب های فسیل شده در سایر نقاط ایران نیز وجود دارند و اهمیت اصلی جنگل فسیلی مشگین شهر، فراوانی کنده‌های بزرگ در این منطقه است که به خوبی حفظ شده‌اند. سوال اینجاست که چرا این جنگل مخروطی دوره پلیستوسن (۲.۵ میلیون تا ۱۰‌هزار سال قبل) به ناگهان ناپدید شده است؟ در این مورد با دکتر نصراله عباسی، استاد تمام دیرینه شناسی در گروه زمین‌شناسی دانشگاه زنجان و مجری طرح پژوهشی درختان مشگین شهر به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

تحقیقی که در مورد درختان فسیل شده مشکین شهر انجام داده‌اید به چه نتایجی رسیده است؟

نمونه برداری اولیه نشان داد که این درختان از ابتدا در این منطقه وجود داشته و برجا بوده اند و به عبارتی بر اثر سیل یا عوامل طبیعی به این منطقه منتقل نشده بودند. برای مطالعه دقیق و کاملتر این نمونه‌ها، از طریق همکاری های بین المللی بخشی از مطالعات توسط دکتر جرج موستو، استاد دانشگاه وست واشینگتن امریکا انجام شد. بدین منظور نمونه هایی از طریق واسطه ای به آمریکا ارسال گردید و ایشان هم با میل و علاقه، بررسی میکروسکوپی و آنالیز XRD نمونه‌ها را انجام دادند. نمونه های تنه درختان در دو افق چینه نگاری یافت شدند. افق قدیمی تر که تنها یک نمونه تنه درخت داشت، از لایه هایی قهوه ای برداشت شد. مطالعات گرده های فسیل شده در این افق سن آن را میوسن یعنی چی در حدود بیست میلیون سال پیش را نشان می داد. بخش عمده ای از تنه درختان فسیل شده در لایه های خاکسترهای آتشفشانی جدید به سنی در حدود ۵۰۰ هزار سال یافت شدند.

اندازه و تنه درختان فسیل شده متفاوت و به قطر ۳۰ تا ۱۴۰ سانتیمتر بودند. حداکثر طولی که به طور برجا از این تنه درختان اندازه گیری شد بیش از ۳ متر است. بررسی نشان داد که رسوبات میوسن در شرایط آب و هوایی گرم ایجاد شده است. این در حالی است که در افق جدیدتر یعنی افقی که درختان در خاکسترهای آتشفشانی مدفون شده اند در شرایط آب و هوایی به نسبت سرد تر رشد و زندگی کرده اند.

آخرین فوران آتشفشان سبلان چه زمانی بوده است؟

سبلان آتشفشان خاموشی است که در چندین مرحله فوران کرده است. فعالیت سبلان از ۲۰ میلیون سال پیش شروع شده و آخرین آن ۴۰۰‌ تا ۵۰۰ هزار سال پیش بوده است. البته شواهدی از فوران جدیدتر در این منطقه مشاهده شده است که به طور روانه ها و گدازه های بازالتی است. پس از فوران آتشفشان سبلان، جنگل مشگین شهر در زیر آواری از خاکسترها دفن شده و به تدریج بافت طبیعی درختان با کانیهای سیلیسی جانشین شده است. مطالعه بافت‌ نمونه‌ها نشان داد به جز از یک نمونه که درخت پهن برگ بوده، بقیه درختان از نوع سوزنی برگ از گونه‌های کاج و اُرس است. به نظر می‌رسد این درختان به مانند فوران آتشفشان کوه وزوو در شهر پمپئی ایتالیا، به ناگهان زیر خاکستر فرو رفته‌اند و به تدریج سیلیس جای بافت درختان را گرفته است.

آیا تنه درختان کامل است؟

تنه‌ها کامل و ارتفاع درخت‌ها به طور دقیق قابل ارزیابی نیست؛ ولی طول چوب‌های فسیل شده به طور متوسط تا بیش از سه متر است اما با توجه به قطر زیاد برخی از آنها، مطمئنا بلندی درختان خیلی بیش از این مقدار بوده است.

پتانسیل زمین گردشگری این منطقه را چقدر ارزیابی می کنید؟

اگر سرمایه‌گذاری در منطقه صورت گیرد، این منطقه قابلیت تبدیل شدن به ژئوپارک را دارد. این نمونه‌ها در نوع خود بی‌نظیر هستند، حتی حلقه رشد سالیانه درختان را هم می‌توان روی آنها دید و یا رد شکستگی و رعد برقی که هزاران سال پیش بر روی تنه خورده قابل تشخیص است. این درختان نشان می‌دهد که اقلیم این منطقه در ابتدا گرم بوده و بعد با سرد شدن هوا، درختان سوزنی‌برگ در اینجا رشد کرده و در نهایت با فوران آتشفشان، کل پوشش گیاهی منطقه دفن شده است.

احتمال می‌دهید که در اطراف این منطقه نمونه‌های دیگری از درختان فسیل شده یافت شود؟

بله حتما همینطور است. به تازگی چند تصویر از برگ‌های فسیل شده کامل از همین منطقه مشگین شهر به دستم رسیده است که به نظر می‌رسد متعلق به نهاندانگان باشند. وقتی برگ فسیل شده باشد به معنای این است که فرایند سنگ شدگی رسوبات منطقه در سرایط مناسبی رخ داده است. چراکه معمولا در طی فسیل شدگی ناشی از خاکستر آنشفشان جزئیات از بین می‌رود.

آیا در نقطه دیگری از ایران هم درخت فسیلی پیدا شده است؟

۵-۶ نمونه دیگر در استان‌های مثل گلستان، کرمان بدست آمده است، این درختان به صورت تکی است. ولی تنه‌های بدست آمده در روستای شیخ محمدلو مشگین شهر اردبیل تعداد بیشتری دارد. این منطقه به لحاظ فرهنگی نیز مستعد تبدیل شدن به منطقه گردشگری با محوریت جاذبه‌های زمین‌شناسی است.