بعضی همین که سؤال را می‌شنوند، باگفتن اینکه در چند کار جدیدم با چنین مشکلی برخورد نکرده‌ام، از صحبت‌کردن طفره می‌روند. گروهی دیگر، واردشدن به چنین بحث‌هایی را درست نمی‌دانند و تلویحا اشاره می‌کنند حاضر نیستند موقعیت حرفه‌ای‌شان را به خطر بیندازند.
با این همه، ماجرا همچنان ادامه دارد؛ دربرخی دستمزد عوامل با تاخیر پرداخت می‌شود، گاهی هم اصلا بخشی از اقساط دستمزد پرداخت نمی‌شود. این در حالی است که در بعضی موارد، سازمان بودجه را به طور کامل به تهیه‌کننده پرداخت کرده اما تهیه‌کننده در بازپرداخت به عوامل، سهل‌انگاری کرده است.
با وجود اظهارنظرهای متفاوتی که در این باره شنیده می‌شود، از یک موضوع نمی‌توان چشم‌پوشی کرد. نظارت سازمان و به طور مشخص گروه‌های فیلم و سریال بر عملکرد تهیه‌کننده باید بیشتر شود. از سویی دیگر، انتظار می‌رود گروه‌های فیلم و سریال با پرداخت به‌موقع تعهدات مالی خود، زمینه بروز چنین مسائلی را به حداقل برسانند.
جای خالی تهیه‌کننده حرفه‌ای
نویسندگان مجموعه‌های تلویزیونی معمولا جزو عواملی هستند که پرداخت دستمزدشان با مشکل مواجه می‌شود. جابر قاسمعلی نویسنده مجموعه‌های مختلف تلویزیونی درباره این موضوع می‌گوید: «در سال‌های گذشته مشکلاتی در این زمینه داشتم، اما خوشبختانه سال‌های اخیر با این مسأله روبه‌رو نبوده‌ام».
قاسمعلی از تجربه شخصی‌اش می‌گوید: «بهترین راه این است که فرد با گروه و تیمی کار کند که سابقه همکاری با آنها را دارد و همدیگر را خوب می‌شناسند. در چنین شرایطی، رابطه حرفه‌ای تبدیل می‌شود به رابطه دوستی. معمولا در روابطی که بر اساس دوستی و رفاقت شکل گرفته، چنین اتفاق‌هایی کمتر می‌افتد و افراد با صداقت بیشتری با یکدیگر کار می‌کنند».
قاسمعلی، مشکل اصلی را در این می‌داند که تعریف درست و کاملی از تهیه‌کننده در تلویزیون وجود ندارد: «تعریفی که از تهیه‌کننده دولتی داریم، نقش او را به عنوان نماینده و واسطه سازمان در پروژه‌ها پررنگ می‌کند.
این در حالی است که تهیه‌کننده حرفه‌ای و متخصص علاوه بر اینکه در طول کار حضور موثری دارد و در انتخاب متن و عوامل نظارت می‌کند، پشتوانه مالی خوبی هم دارد. این تهیه‌کننده می‌تواند در صورتی که سازمان نتوانست به تعهدات مالی‌اش عمل کند، دستمزد عواملش را به‌راحتی بپردازد».
قاسمعلی در پایان صحبت‌هایش می‌گوید: «قصد جسارت به تهیه‌کننده‌ای را ندارم. امیدواریم به تعریف درستی از تهیه‌کننده حرفه‌ای برسیم. سازمان نباید از هر فردی به عنوان تهیه‌کننده استفاده کند. تهیه کننده حرفه‌ای نسبت به وظیفه خود آگاه است و می‌تواند در بزنگاه‌ها، مشکلات هر پروژه‌ای را حل کند».
چرخه کند اداری
یکی از تصویربرداران باسابقه تلویزیون با وجودی که در پروژه‌های مختلف، مشکلات مالی را تجربه کرده، ترجیح می‌دهد در این باره صحبت نکند. او البته با توجه به سابقه طولانی همکاری‌اش با سازمان و تهیه‌کننده‌های مختلف، به نکته مهمی اشاره می‌کند: «باید وسیع‌تر و جدی‌تر به موضوع نگاه کرد. دلایل مختلفی دست به دست هم می‌دهند تا چنین مشکلاتی پیش بیاید. برای حل این مسأله باید با نگاهی دقیق به کلیه عومل و ریشه‌ها، علت بروز این مشکل را بررسی کنیم. وقتی دلایل مشخص شد، قطعا درمان این بیماری ساده‌تر می‌شود».
اسماعیل عفیفه - یکی دیگر از تهیهکنندگان باسابقه سازمان - سیستم اداری را عاملی می‌داند که باعث می‌شود گاهی پرداخت‌ها به تأخیر بیفتد: «چرخه اداری باید طی شود و این مسأله کمی طول می‌کشد. در چنین مواردی طبیعی است که پرداخت‌ها کمی دیرتر صورت بگیرد».
عفیفه بدون اشاره به این نکته که مشکلات مالی و اداری سازمان و تهیه‌کننده نباید گریبان عوامل را بگیرد، در ادامه می‌گوید: «فکر می‌کنم برای تحلیل این موضوع، باید به سراغ بخش مالی سازمان بروید و با آنها صحبت کنید؛ حتما آنها هم حرف‌هایی برای گفتن دارند».
این تهیه‌کننده می‌گوید: «بخش مالی سازمان باید بودجه داشته باشد تا هزینه پروژه‌های مختلف را بپردازد. در چنین شرایطی اگر بودجه دیرتر به سازمان برسد، طبیعی است که سازمان دچار مشکل شود و نتواند در موعد مقرر، بودجه را به پروژه‌ها برساند».
عفیفه می‌گوید: «فکر می‌کنم شبکه با شبکه تفاوت دارد. در شبکه3 نظم و ترتیب خاصی حاکم است و من اصلا با چنین موضوعی برخورد نکرده‌ام». عفیفه یادآوری می‌کند: «چنین مشکلاتی معمولا کمتر اتفاق می‌افتد و برای پرداختن به آنها باید موردی عمل کرد؛ یعنی به سراغ تهیه کننده و عواملی رفت که با چنین مسأله‌ای مواجه بوده‌اند و از آنها پرسید چرا در پروژه‌شان چنین اتفاقی افتاده است».
محمد مسعود هم یکی دیگر از تهیهکنندگان پرکار و باسابقه تلویزیون است؛ تهیه‌کننده‌ای که می‌گوید با مشکل مالی در پروژه‌هایش روبه‌رو نبوده است و هر کاری انجام داده، دستمزد عواملش را پرداخته و از این بابت دغدغه‌ای ندارد.
مسعود می‌گوید: «من هم مثل شما چیزهایی درباره این موضوع شنیده‌ام اما صحّت و سقمش را نمی‌دانم. فکر می‌کنم بهتر است از کسانی در این باره بپرسید که حقوق‌شان در بعضی پروژه‌ها تضییع شده است».
مسعود می‌گوید: «به نظرم اگر این معضل وجود دارد، باید به دنبال راهکار مناسبی برایش باشیم. البته نمی‌شود انتظار داشت در سازمان بزرگ صداوسیما، نهادی درست شود و به این موضوع رسیدگی کند؛ چون دوباره در بوروکراسی اداری، قضیه غیرقابل حل می‌شود».
او از مدیران سازمان هم دفاع می‌کند: «اگر خودمان را جای مدیران سازمان بگذاریم متوجه می‌شویم که نمی‌شود بر پایه ادعاها، قضاوت کرد».
محمد مسعود در پایان صحبت‌هایش به وجدان حرفه‌ای تهیهکنندگان اشاره می‌کند: «شاید در این موارد، تهیه‌کننده مهمترین فرد در هر پروژه‌ای باشد. اگر او وجدان کاری داشته باشد و نسبت به عواملش احساس مسئولیت کند، با چنین مشکلاتی کمتر برخورد می‌کنیم».
یکی از نویسندگان گروه کودک که در چند پروژه مختلف نتوانسته بخشی از دستمزدش را دریافت کند، می‌گوید: «متأسفانه اگر به سراغ مدیر گروه بروم، گرهی از کارم گشوده نمی‌شود بلکه به عنوان فردی معترض و خودسر معرفی می‌شوم و دیگر نمی‌توانم با تهیه‌کننده‌های سازمان همکاری کنم. بنابراین هر بار که تهیه‌کننده‌ای بخشی از دستمزدم را پرداخت نکرده، سکوت کرده‌ام تا لااقل بتوانم باز هم کار کنم».
سینما خوش‌حساب‌تر از تلویزیون
نکته جالب این است که در سینمای ایران که تولید فیلم توسط بخش خصوصی سهم بیشتری دارد، با مشکلاتی از این دست، کمتر روبه‌رو می‌شویم اما برخی تهیهکنندگان تلویزیون که از سرمایه شخصی خود در تولید سریال، تله‌فیلم و... استفاده نمی‌کنند، با تضییع حقوق مالی عوامل، سود سرشاری نصیب خود می‌کنند.
تهیه‌کننده حرفه‌ای سینمای ایران هرگز نمیتواند دستمزد عواملش را پرداخت نکند و پس از آن، کار تازه‌ای را شروع کند. نهادهای نظارتی در حوزه سینما، با جدیت مقابل چنین رفتارهایی می‌ایستند؛ به همین دلیل در سینمای ایران، معضل پرداخت دستمزد وجود ندارد یا اگر وجود دارد، بسیار کمرنگ‌تر از موارد مشابه در تلویزیون است. تهیه‌کننده و عوامل در مرحله پیش‌تولید با هم به توافق می‌رسند و در مرحله پرداخت، هرگز نکته مبهمی وجود ندارد.
سیروس تسلیمی – تهیه‌کننده سینما- که سابقه تهیه یک مجموعه تلویزیونی را دارد، از تفاوت‌های سینما با تلویزیون می‌گوید: «در سینما شما با تهیه‌کننده‌ای روبه‌رو هستید که دفتر دارد و محل کار و سابقه‌اش کاملا مشخص است.
این تهیه‌کننده نمیتواند به‌راحتی دستمزد عوامل را پرداخت نکند و پنهان شود اما بعضی از تهیه‌کننده‌های تلویزیون هیچ دفتر و نشانی ندارند. ارتباط عوامل با آنها از طریق تلفن همراه است که به‌راحتی می‌شود آن را عوض کرد. در چنین شرایطی، افرادی سودجو که به عنوان تهیه‌کننده فعالیت می‌کنند، به‌راحتی می‌توانند از موقعیت خود سوء‌استفاده کنند».
تسلیمی می‌افزاید: «در سینما اگر مشکلی برای عوامل به وجود بیاید، خانه سینما یا صنف تهیهکنندگان به‌سادگی سکوت نمی‌کنند و پیگیر موضوع شده، برای فرد خاطی مجازات تعیین می‌کند».
تسلیمی می‌گوید: «در سازمان، محلی برای رسیدگی به این مشکلات وجود ندارد چرا که اساسا تلویزیون نمی‌خواهد خودش را با عوامل درگیر کند؛ او تهیه‌کننده‌اش را می‌شناسد و با او طرف است. تهیه‌کننده‌ای که یک کار نازل ساخته، یا کاری سه‌ماهه را شش‌ماه طول داده، بدون اینکه بازخواست شود، دوباره کار تازه‌ای را شروع می‌کند. به این ترتیب، خیال تهیه‌کننده راحت می‌شود و به کارهای قبلی‌اش ادامه می‌دهد».
تسلیمی از روش‌های تولید سریال یا تله‌فیلم در کشورهای اروپایی صحبت می‌کند و مثال می‌آورد که در تلویزیون فرانسه برای تولید برنامه‌های تلویزیونی به سراغ تهیه‌کننده رسمی سینما می‌روند؛ کسانی که اعتبار حرفه‌ای دارند و سابقه کاریشان کاملا مشخص است: «اما در تلویزیون ما خیلی‌ها به خاطر رفاقت و آشنایی به جرگه تهیهکنندگان پیوسته‌اند و تهیه‌کننده واقعی و حرفه‌ای نیستند».
تسلیمی که تهیه‌کننده رسمی سازمان است، سال‌هاست در سینما فعالیت می‌کند. او از تجربه شخصی‌اش در تهیه «زنبق‌های وحشی» می‌گوید: «50درصد بودجه‌ای که سازمان برای تولید این سریال به من داد، بعد از پخش به دستم رسید. من البته در موعد مقرر دستمزد عوامل را پرداخت کردم و منتظر این نبودم که سازمان به من پول بدهد تا دستمزد عوامل را پرداخت کنم».
تسلیمی در پایان صحبت‌هایش البته به موضوع مهمی اشاره می‌کند: «با این همه، در وضع موجود هم عد‌ه‌ای تهیه‌کننده فرهنگی در تلویزیون داریم که با اخلاق حرفه‌ای و عدالت با عوامل برخورد می‌کنند. اینکه سازمان به تهیه‌کننده دیر پول می‌دهد، بهانه‌ای بیشتر نیست. بعضی از تهیه‌کننده‌ها قبل از اینکه از سازمان پول بگیرند، با عوامل تسویه می‌کنند تا برای آنها مشکلی پیش نیاید».
تسلیمی بر ضرورت نظارت بیشتر سازمان روی عملکرد تهیه‌کننده‌ها اصرار دارد و این اقدام را عاملی برای بهترشدن اوضاع می‌داند. به نظر او اگرچه مدیران تلویزیونی تعهدی قانونی و حقوقی در برابر عوامل ندارند اما اخلاقاً موظف به پیگیری تضییع حقوق عوامل هستند تا کیفیت تولیدات پایین نیاید.
این قصه ادامه دارد مگر اینکه مدیران سازمان مسائل مالی و مشکلات عوامل را مانند دغدغه‌های مختلف خود جدی بگیرند و با رسیدگی به وضعیت افرادی که چند سال است در راهروهای سازمان از این اتاق به آن اتاق می‌روند به این امید که به شکایت‌شان رسیدگی شود، مقابل چنین جریان‌هایی بایستند.
