کشور ایران در منتهی الیه غربی پراکنش جهانی اینگونه قرار دارد و پراکنش آن محدود به 3 استان شامل کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران است.
هادی فهیمی، کارشناس ارشد تنوع زیستی در خرداد87 حین تحقیق روی تراکم جمعیت خرس سیاه در منطقه ده بکری شهرستان جیرفت در استان کرمان موفق شد برای نخستین بار در ایران از یک خرس سیاه در حال بالا‌رفتن از صخره‌ای عمودی فیلمبرداری کند، آنچه در پی می‌آید گفت‌وگویی است با وی در باره زندگی اسرارآمیز این حیوان و خطراتی که آن را تهدید می‌کند.
- آیا شما از خرس نمی‌ترسید؟اگر خرس ببینید چه کار می‌کنید؟
فکر می‌کنم نمی‌ترسم! بستگی به موقعیت و فاصله دارد اگر دور باشد تماشا می‌کنم، اگر نزدیک باشد فرار می‌کنم، اما اگر رو در رو باشیم بی‌حرکت می‌نشینم.
البته احتمال مواجهه با آن به‌دلیل کاهش شدید جمعیت آن کم است، جمعیت خرس سیاه در منطقه‌ای که ما کار می‌کنیم و بهترین زیستگاه آن است زیر 50 قلاده است، که جمعیت بسیار کمی است. ما با توجه به گزارش‌های موجود از مشاهده خرس سیاه و همچنین براساس وجود نمایه‌هایی مثل سرگین خرس و رد پا، منطقه را انتخاب کردیم. این منطقه در حدود 460 هزار هکتار وسعت دارد.
- چرا مشاهده خرس سیاه مشکل است؟
برای دیدن خرس سیاه، باید زیستگاه این حیوان را به طور شبانه روزی پایش کرد که لازمه این کار داشتن تجهیزات مناسب است. ضمن آنکه باید از آموزش لازم برای این کار برخوردار بود. همین باعث شده تاکنون کمتر کسی موفق به مشاهده این گونه نادر حیات وحش در زیستگاهش شود. در این راستا اگر بتوان گستره خانگی و قلمرو آنها را مشخص کرد با روش‌های آماری می‌توان فهمید چند تا خرس سیاه در آنجا وجود دارد.طی این مطالعات از چند دوربین تله‌ای هم در محل خروجی تعدادی غار استفاده کردیم و می‌خواهیم زمان ورود و خروج خرس‌ها را در فصل زمستان مورد مطالعه قرار دهیم و اگر امکان پذیر باشد زمانی که خرس‌ها به خواب زمستانی می‌روند را به دست آوریم.
- خرس سیاه چه خصوصیتی دارد که مواجهه با آن برای برخی افراد ترسناک است؟
حالت تهاجمی خرس سیاه با وجود آنکه جثه‌‌اش کوچکتر از خرس قهوه‌ای است بیشتر است، مثلا در کشمیر در پاکستان تلفات انسانی داشته اما در ایران تا به حال نداشته‌‌ایم اما مردم محلی در جایی که من کار می‌کنم می‌گویند با وجود حالت تهاجمی در عین حال حیوان بسیار نجیبی است و برخورد مردم محلی درجیرفت با آن خوب است. حتی افرادی هستند که خرس به آنها حمله کرده و کتف آنها را زخمی کرده اما معتقدند که چون آنها به زیستگاه خرس وارد شده‌اند خرس حق دارد از قلمرو خود دفاع کند. اهالی روستای سردسیر ده بکری مردمانی هستند کم درآمد که زندگی شان وابسته به کشاورزی و دامداری است و با این اینکه در سال‌های خشکسالی، خرس‌ها اغلب برای تامین غذای خود به باغات کشاورزی( به‌خصوص درختان زرد آلو- سیب – گردو- انگور) روی می‌آورند اما مردم کمتر به خرس‌ها آسیب می‌زنند.
- آیا حقیقت دارد که در برخی مناطق توله‌های خرس سیاه را می‌فروشند؟
بله خود من با این موضوع زمانی که درمحیط‌زیست سرباز بودم مواجه شدم(سال84) 2نفر از کارشناسانی که در محیط‌زیست کار می‌کردند اما زمین شناس بودند و می‌خواستند از یک معدن نزدیک کهنوج بازدید کنند با یکی از کپرنشینان که توله خرسی را با زنجیر بسته بود مواجه شدند، آنها کنجکاو شدند و فهمیدند که توله خرس را سیصد هزار تومان می‌فروشد، با اینکه برای محیط‌زیست در آن زمان قیمتی نبود اما زیر بار خرید آن نرفتند. بعد از اینکه متوجه شدم که محیط‌زیست کاری در حفظ اینگونه انجام نمی‌دهد شخصا پیگیر قضیه شدم تا بتوانم آن را خریداری کنم که مورد لطف دوستان محیط‌زیستی قرار گرفتم و از دادن اطلاعات محل خرس به من خودداری کردند. هر چه تلاش کردم تا آنها را متقاعد کنم که این خرس را می‌توان در پارک ملی خبر که در گذشته‌ای نه چندان دور زیستگاه خرس سیاه بوده رها کنیم نشد. بعد متوجه شدم که آن را فروختند.
- چه کسانی خریدار توله خرس‌ها هستند؟
بیشتر عرب‌ها و پاکستانی‌ها.
- شما نخستین و تنها کسی هستید که توانسته از خرس‌های سیاه ایران فیلم مستند بگیرد، با وجود اینکه تجهیزات کافی برای این منظور نداشتید چطور موفق به این کار شدید؟
این فیلم تقریبا 4 دقیقه است، من با گروه محیط‌بان برای مطالعه مقدماتی در مورد پراکنش خرس سیاه در زیستگاه‌های شهرستان جیرفت به استان کرمان حرکت کردیم. بنا به گزارش‌های قدیمی که در دست داشتیم تصمیم گرفتیم یک بار تیم ما تمامی نقاطی که در گذشته درآنجا جمعیتی از خرس وجود داشته را بررسی کند. طی این بررسی‌ها به منطقه‌ای به نام زریاب رفتیم که وجود تعدادی غار خرس گزارش شده بود؛ غارهایی که معمولا خرس‌ها در روز و زمانی که هوا سرد است از آنها استفاده می‌کنند.
وقتی ما به اتفاق ماشاءالله سلیمانی که یکی از محیط‌بانان فعال است به نزدیک یکی از این غار‌ها رفتیم تا درصورت مشاهده نمایه(ردپا، سرگین) از فعالیت خرس‌ها با خبر شویم. در حالی که ما نزدیک لانه خرس بودیم، مهندس یوسفی – یکی از اعضای تیم- به کوه روبه‌رو اشاره کرد. خرس سیاهی را در کوه مقابل که حدود 200 متری با ما فاصله داشت دیدیم. خرس متوجه حضور ما شده بود و در حال حرکت بود و ما این شانس را آوردیم که از آن فیلم تهیه کنیم.چون تا به حال افراد کمی موفق به دیدن اینگونه نادر حیات وحش شده‌اند.
- با توجه به اینکه در دنیا ساختن فیلم‌های مستند از حیوانات معمولا توسط افرادی تهیه می‌شود که کارشناس حیات وحش هستند آیا این اتفاق انگیزه‌ای برای ادامه کار در این زمینه برای شما به‌وجود آورد؟
نکته‌ای که وجود دارد اینکه در کشور ما مستند‌های حیات‌وحش کم کار شده. اما آنچه مسلم است این کار نیاز به یک تیم حرفه‌ای دارد، حتی در مورد این فیلم که به‌صورت اتفاقی ضبط شد ما یک تیم شش نفری بودیم و کار یک شخص به تنهایی نبود. فیلم به رفتار شناسی یک گونه خیلی کمک می‌کند.
- معمولا در کشور‌های در حال توسعه برای حفظ یک گونه باید توجیه اقتصادی داشت آیا خرس سیاه فایده اقتصادی برای مردم دارد؟
بله. اما گفتن این موضوع بسیار سخت است. باید به مردم آگاهی داد. خرس علاوه بر جلب توریست در ازدیاد درختان میوه و زادآوری آنها تاثیر دارد. به زبان ساده اگر بخواهیم بگوییم وقتی خرس میوه باغ آنها را می‌خورد چند کیلومتر آن طرف‌تر هسته میوه‌ها با سرگین حیوان دفع می‌شود و بدین ترتیب در محل دفع شده شرایط برای رشد میوه فراهم می‌شود. در جوان‌سازی جنگل نیز مؤثر است و مردم کاملا از این موضوع مطلع هستند اما به‌دلیل وابستگی اقتصادی به محصول باغ‌ها، خسارتی که اکنون زده می‌شود بیشتر به چشم می‌آید تا آنچه در آینده به دست می‌آورند.
- آیا اینکه گفته می‌شود خرس سیاه در لبه پرتگاه انقراض است حقیقت دارد؟
بله، تنها زیرگونه‌ای از خرس سیاه که در دنیا (ایران و پاکستان )و جود دارد اکنون در شرایط بحرانی است. واقعیت این است که وضعیت این حیوان مثل یوزپلنگ است.
هر دو گونه رو به انقراض می‌روند. متأسفانه چندان اطلاعات دقیقی از وضعیت خرس سیاه وجود ندارد. این در حالی است که ازکیسه صفرای خرس سیاه در کشورهایی مثل چین به‌عنوان دارو استفاده می‌شود و همین باعث قاچاق این حیوان شده. البته گزارشی از قاچاق خرس در ایران وجود ندارد. ولی معضلی که وجود دارد اینکه زیستگاه‌های خرس سیاه روز به روز کوچکتر و تخریب می‌شوند.
جاده‌های پر ترددی اطراف زیستگاه‌های این حیوان احداث شده که حیات این حیوان را تهدید می‌کند. برای نمونه در ده سال گذشته چهار مورد تصادف جاده‌ای گزارش شده که فقط در محدوده استان کرمان بوده.تفنگ در منطقه زیاد است.شکارچیانی که حتی برای زدن حیوانات دیگر می‌روند استرس زیادی به این حیوان وارد می‌کنند و حیوان را از زیستگاه اصلیش به مناطقی فراری می‌دهند.یعنی کیفیت مناسبی برای ادامه بقاء اینگونه وجود ندارد. از آن بدتر اینکه در کشور ما منطقه حفاظت شده برای خرس‌ها وجود ندارد. درمناطقی که این حیوان زیست می‌کند مناطق آزاد هستند.
خوشبختانه اداره کل حفاظت محیط‌زیست کرمان بعد از سال‌ها طرحی برای تبدیل این مناطق به مناطق حفاظت شده در دست دارد که امیدواریم هرچه سریعتر این مناطق مورد توجه سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گیرد.
