احداث آزادراه تهران- شمال برای برقراری ارتباط کامل منطقه مرکزی کشور و استان تهران با سواحل جنوبی دریای خزر به‌عنوان محوری ارتباطی، سیاحتی، اقتصادی و ترانزیتی مورد توجه قرار گرفت؛ آزادراهی به طول 121 کیلومتر که از شمال غرب تهران در منطقه کن شروع می‌شود و از طریق دره سولقان از غرب شهرستانک عبور کرده و در حدود دو آب به موازات آزادراه کرج- چالوس قرار می‌گیرد و در ادامه پس از عبور از گچسر در ارتفاع پایین‌تری از تونل کندوان در مجاورت پل زنگوله و گذر از شرق مرزن آباد به چالوس منتهی می‌شود.
مطالعات اجرایی چنین طرحی که در دوره‌های مختلف زمانی عنوان طرح ملی را نیز یدک کشیده از سال 56 آغاز و ابتدا مقرر شده بود تا طرح مذکور در مدت زمان 5 سال به اتمام برسد، اما پس از فراز و نشیب‌های فراوان، عملیات اجرایی این طرح پس از عقد قرارداد مشارکت بین وزارت راه و ترابری و بنیاد مستضعفان در سال 75 آغاز شد. با گذشت بیش از 12 سال از شروع عملیات اجرایی، این طرح ملی با مشکلات بسیاری در زمینه اجرای تعهدات طرفین قرارداد، تخصیص اعتبار و تغییر نگرش در اولویت‌بندی اجرای چنین طرحی با تغییرات مداوم مدیران مواجه شده است.
این شیوه سیاستگذاری، اجرا و تامین اعتبار موجب شده تا با سپری‌شدن مدت زمانی طولانی، خوشبینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها از پیشرفت فیزیکی کمتر از 10 درصدی این طرح و افزایش چندین برابری هزینه تمام شده، حکایت داشته باشد. در واقع می‌توان احداث آزادراه تهران- شمال را به‌عنوان پاشنه آشیل بخش راه و ترابری کشور و شاهدی عینی بر روند سیاستگذاری و اجرای طرح‌های این بخش قلمداد کرد.
علاوه بر اهداف پیش‌بینی شده برای احداث آزادراه تهران- شمال که از حدود 3 دهه پیش مورد توجه سیاستگذاران بخش راه و ترابری قرار داشته، مشکلات ترافیکی ناشی از افزایش حجم مسافرت به نقاط شمالی کشور در ماه‌های اخیر نیز موضوعی است که تسریع در روند اجرای این طرح را گوشزد می‌کند.
با این وجود، کندی روند تخصیص اعتبار و اجرای این طرح ملی موجب شده تا با زمانبر شدن طرح مذکور و افزایش هزینه‌های اجرایی آن، مسئولان وزارت راه و ترابری با تغییر نگرش، اجرای این طرح را از جمله اولویت‌های بخش مذکور ندانسته و همانند گذشته اجرای این طرح را به تامین اعتبار و عمل کردن طرفین ایرانی و خارجی قرارداد به تعهدات خود مشروط کنند. با روند کنونی تخصیص اعتبار، با وجود پیش‌بینی‌های مختلف هنوز برآورد دقیقی از میزان اعتبار مورد نیاز و زمان اتمام اجرای این طرح ارائه نشده است.
میزان اولویت اجرای طرح
جدای از مباحث مطرح در زمینه تامین اعتبار و چگونگی قرارداد مشارکت طرفین اجرای احداث این آزادراه، تفاوت و نوع نگرش مسئولان به طرح مذکور، بیانگر برخی علل کندی اجرای آن است. در حالی که در سال 81 رئیس‌جمهورى وقت ایران، طرح ساخت آزادراه
تهران - شمال را جزو طرح‌هاى داراى اولویت انتخاب کرده بود اما در آن زمان نیز در تخصیص اعتبار این طرح تعلل صورت گرفت.
همچنین گرچه در دولت نهم نیز از این طرح به‌عنوان طرحی ملی یاد شده و مصوبه چندی پیش هیات وزیران از تشکیل کار‌گروهی برای رفع مشکلات این آزادراه حکایت داشت، اما دیدگاه‌های محمد رحمتی وزیر سابق راه و ترابری در آخرین روزهای وزارت خود مبنی بر اینکه برای وزارت راه، احداث برخی آزادراههای مهم کشور همچون قزوین- رشت از اولویت بالاتری نسبت به این طرح برخوردار است و این دیدگاه که آزادراه تهران- شمال تنها از نظر حساسیت عمومی دارای اولویت است، بیانگر تاثیرپذیری این طرح ملی از تغییرات مدیریتی است.
به‌نظر می‌رسد علاوه بر مشکلات تامین اعتبار آزادراه تهران – شمال توسط پیمانکاران داخلی یا فاینانس، ضعف مدیریت، انجام نشدن مطالعات دقیق، امکان سنجی و نبود نظارت دقیق بر روند اجرای طرح مذکور، ازدیگر مشکلات احداث این آزادراه محسوب می‌شود؛ موضوعی که تا کنون هیچ‌یک از وزرای راه و ترابری خواسته یا ناخواسته به آن توجهی نکرده و زمانبر شدن و افزایش هزینه‌های اجرای این طرح را به ارمغان آورده‌اند. وزیر جدید راه و ترابری نیز در بازدید چندی پیش خود از مراحل ساخت آزادراه تهران - شمال، با انتقاد از شرایط کار در این آزادراه، فعالیت‌های عمرانی را تقریبا راکد دانسته و پیش‌بینی کرده است با رفع مشکلات و موانع موجود، بخش نخست این آزادراه تا 4 سال آینده راه‌اندازی شود.
حمید بهبهانی در حالی از تسریع در روند احداث آزادراه تهران- شمال خبر داده که خبرهای پیشین از اتمام این طرح تا پایان سال 91 حکایت داشت اما بهبهانی وعده اجرای مرحله اول طرح تا 4 سال آینده را داده و مشخص نیست تکمیل این طرح نیازمند چند دهه دیگر زمان یا چندین میلیارد تومان هزینه آن هم در شرایطی است که وزیران و مدیران بعدی چه نگرشی به این بزرگراه داشته و طرح مذکور تا چه حد از اولویت برخوردار است.
این در حالی است که حمید بهبهانی در زمان تصدی پست معاونت برنامه ریزی و اقتصاد حمل‌ونقل وزارت راه و ترابری از پیگیری تسریع روند اجرای طرح ساخت آزادراه
تهران- شمال خبر داده و اعلام کرده بود، اکنون ظرفیت جاده‌های کشور به‌خصوص در بخش‌های شمالی به حد اشباع رسیده و راه حل آن، افزایش استفاده از حمل‌ونقل عمومی در سفرهای بین شهری است. وی همچنین تامین بودجه مالی اجرای طرح آزادراه تهران – شمال و تسریع روند تحقق فاینانس این طرح را مهم‌ترین مسئله برای شتاب بخشیدن به روند اجرای آن قلمداد کرده بود. با این روند باید به انتظار نشست که احداث این طرح ملی با وجود کندی تخصیص اعتبار و نبود نظارت لازم برای اجرایی شدن این قرارداد در اولویت‌بندی جدید وزارت راه و ترابری چه جایگاهی دارد؟!
روند تخصیص اعتبار و اجرا
گرچه تاکنون آمارهای متفاوت و متناقضی از میزان برآورد هزینه اولیه و تخصیص اعتبار طرح آزادراه تهران- شمال مطرح شده است اما بیان برخی آمار و ارقام پیش‌بینی اعتبار، تخصیص آن و میزان پیشرفت فیزیکی طرح مذکور خالی از فایده نخواهد بود. در حالی که نخستین برآوردها حاکی از تخصیص 750 میلیارد ریال و اجرای این طرح در مدت زمان 5 سال بوده است، بررسی روند تخصیص اعتبار و اجرای این طرح بیانگر زیان‌های هنگفت ناشی از تاخیر در اجرای این طرح ملی است. در شرایطی که در سال 83 طرح مذکور می‌توانست با 600میلیارد تومان اعتبار به پایان برسد اما این طرح در آن سال تنها قادر به جذب 5 میلیارد تومان اعتبار و پیشرفت فیزیکی حدود 8درصدی بوده است. در واقع طی 4 سال گذشته با در نظر گرفتن آخرین رقم‌های برآورد هزینه (2500 میلیارد تومان) هزینه اجرای این طرح حدود 1900میلیارد تومان افزایش یافته است اما پیشرفت فیزیکی کنونی این طرح نیز حدود 10درصد است.در سال 84 تنها 8 میلیارد و 500 میلیون تومان اعتبار برای اجرای این طرح تخصیص یافته که این اعتبار در سال 85 به 12 میلیارد و 705 میلیون تومان افزایش یافته است. همچنین اعتبار مصوب سال گذشته برای اجرای این طرح 20 میلیارد تومان بوده و برای امسال نیز همین میزان تخصیص اعتبار پیش‌بینی شده است. اعتبار در نظر گرفته شده برای اجرای این طرح در سال 88 نیز 30 میلیارد تومان است.
برآورد جدید 2500 میلیارد تومانی
آخرین برآوردهای اعلام شده از سوی مسئولان برای اجرای طرح آزادراه تهران- شمال حاکی از افزایش اعتبار مورد نیاز اجرای این طرح از رقم 2100 / 2300 میلیارد تومان قبلی به رقم 2500 میلیارد تومان است.
محمدرضا منتظری، مجری ساخت آزادراههای شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور در زمینه میزان اعتبار مورد نیاز برای اجرای طرح آزادراه تهران- شمال، می‌گوید: براساس برآوردهای انجام شده کل طرح آزادراه تهران- شمال به 2500 میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد اما تاکنون 220 میلیارد تومان در روند احداث این آزادراه هزینه شده است.
از سوی دیگر در حالی که پیش از این محمد رحمتی از واگذاری قطعات 2 و 4 این آزادراه به پیمانکار چینی خبر داده بود، منتظری در زمینه زمان اتمام و میزان اعتبار مورد نیاز برای اتمام این طرح نیز می‌گوید: ارائه زمان اتمام طرح آزادراه تهران- شمال زمانی امکان‌پذیر است که برای کلیه قطعات آن پیمانکار انتخاب شده و کار آغاز شده باشد اما این امر در حال حاضر محقق نشده و اکنون قطعه 2 و 4 این آزادراه فاقد پیمانکار است. بنابراین تا آغاز جدی روند ساخت این طرح نمی‌توان زمان اتمام آن را اعلام کرد.
اعتبارات پیش بینی شده
اعتبارات پیش‌بینی شده سال‌های 84، 85 و 86 این طرح با احتساب فروش اوراق مشارکت به‌ترتیب مبالغ 75، 427/5 و 730 میلیارد ریال بوده است. (در سال 6831 اعتبار مصوب 200 میلیارد ریال و اوراق مشارکت 530 میلیارد ریال پیش‌بینی شده است). کندی روند اجرا و تخصیص اعتبار آزادراه تهران- شمال موجب شده است تا پیش‌بینی‌های جدید حاکی از آن باشد که درصورت محقق شدن روند تخصیص اعتبار و پیش‌بینی اتمام طرح تا 5 سال آینده، طرح مذکور نیازمند تخصیص 1100 میلیارد تومان اعتبار است که این امر نشانگر افزایش 700 میلیارد تومانی هزینه اجرای این طرح و زیان ناشی از تاخیر مجریان در عمل به تعهدات خود است. همچنین باید تلفات جانی ناشی از تصادفات در این محور، افزایش مصرف سوخت و مشکلات ناشی از ترافیک و اتلاف وقت مسافران در محورهای شمالی کشور را به این زیان افزود.
برخی معتقدند، در 10 سال گذشته روند تخصیص اعتبار به این طرح رشدی یک درصدی داشته است که درصورت پذیرش نرخ متوسط 20درصدی تورم سالانه، روند کنونی تخصیص اعتبار این طرح با توجه به نرخ تورم، نشانگر آن است که تا 50 سال آینده نیز میزان تخصیص اعتبار، نرخ رشد تورم و زمان اتمام طرح با یکدیگر هم‌پوشانی نداشته و مشخص نیست وعده‌های مسئولان برای اتمام این طرح در سال‌های 90 یا 91 تا چه حد اجرایی خواهد شد.
پیمانکار خارجی
هنوز در مورد شرایط و چگونگی فاینانس 260 میلیارد تومانی شرکت چینی طرف قرارداد توضیح شفافی ارائه نشده و تازه‌ترین خبرها از تلاش چینی‌ها برای افزایش5/2 برابری رقم قرارداد آزادراه تهران- شمال حکایت داشته و چینی‌ها به‌دنبال افزایش رقم220 میلیون دلاری قرارداد قطعه یک آزادراه تهران- شمال به 570 میلیون دلار هستند. این در حالی است که یک مقام مسئول با اشاره به آخرین وضعیت حضور مشتریان خارجی برای احداث آزادراه تهران - شمال اعلام کرده این مشتری‌ها آمادگی خود را برای مشارکت و تامین سرمایه مورد نیاز احداث و اتمام این آزادراه اعلام کرده‌اند اما آنچه موجب کندی و یا حضور نیافتن آنها شده، بلاتکلیفی قرارداد فعلی با بنیاد مستضعفان و نحوه مشارکت آنان است.
به گفته وی آنچه از اهمیت بالایی برخوردار است، تعیین تکلیف قرارداد کنونی با بنیاد بوده و تا زمانی که اجرا یا اجرایی نشدن این قرارداد مشخص نشود، سرمایه‌گذاران مذکور بلاتکلیف خواهند ماند. در واقع اکنون سرمایه‌گذاران مذکور منتظر هستند تا قرارداد با بنیاد برای ادامه کار در این آزادراه لغو یا اینکه نوع مشارکت معین شود. همچنین این سرمایه‌گذاران مایل هستند تا خود در این طرح مستقیما سرمایه‌گذاری کنند و سرمایه آنها به‌عنوان آورده وزارت راه یا شرکت آزادراه محسوب نشود.
این مقام آگاه در گفت‌وگو با فارس در مورد میزان پیشرفت چینی‌ها در منطقه یک آزادراه مذکور می‌گوید: میزان پیشرفت کار در منطقه یک آزادراه که پیمانکار چینی متولی آن است، حدود 8 درصد با گذشت قریب12 سال بوده و اما پیمانکار چینی قطعه یک آزادراه خواستار تعدیل قرارداد 220 میلیون دلاری خود شده است. در واقع چینی‌ها ادعای 570 میلیون دلار در قرارداد را با توجه به افزایش قیمت‌های جهانی مطرح کرده‌اند و این طرح از لحاظ ریالی حدود 5/5درصد پیشرفت داشته است.
