عباس مفیدی، عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد: به گزارش همشهری آنلاین، دانشگاه هاوارد (۱۸۳۳ میلادی) در بررسی های خود به این نتیجه رسید که استقرار شهرها به طور محسوسی دمای هوا را در محیط شهری در قیاس با محیط پیرامونی افزایش می دهد. تمرکز فعالیت های انسانی در مناطق شهری ضمن ایجاد جزایر گرمایی، تفاوت دمایی تا C°۱۰ را بین شهر و فضای پیرامونی در پی خواهد داشت. این تغییر در ترکیب با سایر تغییرات ایجاد شده در اتمسفر شهری، ساختار اقلیمی متفاوتی را برای شهرهای بزرگ رقم خواهد زد. با توجه به گزارش سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۱۸ مناطق شهری سکونتگاه بیش از ۵۵ درصد از جمعیت زمین بوده؛ این در حالی است که، بر اساس برآوردها، جمعیت شهری در سال ۲۰۵۰ در تعداد ۱۰۱ کشور دنیا به بیش از ۸۰ درصد خواهد رسید (سازمان ملل متحد، ۲۰۱۹). هم اکنون شهرها نقطه اوج وقوع پدیده تغییرات اقلیمی در این کره خاکی محسوب می‌شوند. تغییرات اقلیمی به‌واسطه افزایش وقوع امواج گرمایی، همچنین خشکسالی‌ها، توفان‌ها و سیلاب‌های شدیدتر و فراوان‌تر که مستقیماً سلامت شهروندان و ذخایر آب شهری را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند، فشار مضاعفی را بر مناطق شهری وارد می‌کنند. در شهرهای ساحلی، بالا آمدن سطح آب دریاها و پیشروی امواج دریا زیرساخت های شهری، اموال، اکوسیستم ها و سکونت ها را از خود متأثر می سازند.
شهرها با مساحتی حدود ۲ درصد از مساحت خشکی‌های زمین، مسئول پخش بیش از ۶۰ درصد از گازهای گلخانه‌ای جو زمین (UCCRN, ۲۰۱۸) و قریب ۷۰ درصد از دی اکسید انتشار یافته در سطح جهانی هستند (C۴۰ Cities,۲۰۱۸a). با توجه به روند رو به رشد جمعیت شهری، بی گمان این سهم در آینده افزایش خواهد یافت. چالش های فوق نیاز شهرها را به چاره‌اندیشی در رابطه با نحوه محافظت از شهروندان و اولویت‌بندی در ایجاد زیرساخت‌های شهری در راستای مقابله یا کنترل مخاطرات جوی و تغییرات اقلیمی مشهود ساخته و در عین حال این نکته که چگونه اقلیم برنامه‌های رشد و توسعه درازمدت را تحت تاثیر قرار می دهد، بارز می سازد. هم اکنون بخش عمده ای از رشد شهرنشینی در قاره آسیا در حال وقوع است. جائی که مرحله گذار شهرنشینی حجم عظیمی از جمعیت شهری را درگیر نموده که در طول تاریخ زندگی بشر بی سابقه بوده است. بر اساس گزارش سازمان ملل، از مجموع ۳۳ ابرشهر جهان در سال ۲۰۱۸، تعداد ۲۰ ابرشهر در آسیا جای گرفته اند (سازمان ملل متحد، ۲۰۱۹). همچنین برآوردها حاکی از آن است که از مجموع ۴۳ ابرشهر در سال ۲۰۳۰، تعداد ۲۷ ابرشهر آن در آسیا وجود خواهد داشت (همان منبع)، که انتظار می‌رود تعداد قابل ملاحظه ای از این ابرشهرها دارای مشکلات و مسائل زیست محیطی بسیار جدی باشند (UN ESCAP, ۲۰۱۹). مجموع شرایط فوق و روند رو به افزایش مخاطرات اقلیمی و پدیده تغییرات اقلیمی در چند دهه اخیر، سیاست گزاران و برنامه ریزان شهری را به سوی تدوین برنامه های درازمدت شهری با توجه به مخاطرات محیطی و تغییرات اقلیمیهدایت نموده است. دغدغه هایی چون امواج گرمایی، خشکسالی ها و سیلاب های گسترده تر، شدیدتر و با فراوانی بیشتر در محیط شهری منجر به تشکیل سازمان ها، انجمن ها، تشکل های مردم نهاد و همچنین کنفرانس‌های متعددی در مقیاس جهانی و یا منطقه ایگردید که هدف اصلی تشکیل آنها بررسی اقلیم شهری و ایجاد پایداری و تاب آوری شهرها بوده است. در این میان می توان از مراکزی چون: «شبکه پژوهش تغییر اقلیم شهری UCCRN »، «شبکه تغییر ناگهانیاقلیم در شهرهای آسیایی ACCCRN»، «انجمن بین المللی اقلیم شهری» و «انجمن هواشناسی آمریکا-دفتر اقلیم شهری» نام برد. همچنین می‌توان از برنامه کاری مشترک ایجاد شده با همکاری سازمان ملل، بانک جهانی و UN-HABITAT نام برد که با عنوان «اتحاد شهرها Cities Alliance» در این زمینه فعالیت می‌کند. برگزاری سالانه کنفرانس‌ها از جمله «کنفرانس بین المللی اقلیم شهری» و انتشار مجلات تخصصی چون «اقلیم شناسی شهری» نشان از اهمیت بالای این موضوع نزد پژوهشگران و همچنین سیاستگزاران داشته، بطوریکه توجه به پدیده تغییر اقلیم و برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب پذیری و افزایش تاب‌آوری شهری در مواجهه با این پدیده در دستور کار متولیان و سیاستگذاران شهرها در بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفته است.
شهرداران ابرشهرها و سازگار با تغییر اقلیم
با توجه به چالش های اقلیمی یکی دو دهه اخیر و در نظر گرفتن نقش اقلیم و اثرات نامطلوب مخاطرات و تغییرات اقلیمی بر شهرها، شهرداران ۲۵ ابرشهر جهان، نخستین نشست خود را در سال ۲۰۰۵ به دعوت شهردار لندن برگزار کردند. هدف این نشست تدوین یک برنامه راهبردی و کلان جهت نیل به شرایط مطلوب تر و مصون ماندن از اثرات ناگوار تغییرات اقلیمی در شهرها عنوان شد. این گروه که هم‌اکنون با عضویت ۴۰ کلانشهر و عضویت کلی ۹۶ شهر بزرگ از پنج قاره تحت عنوان «گروه راهبردی اقلیم شهرهای بزرگ» یا به اختصار C۴۰ خوانده می‌شود، تلاش دارد بر اساس برنامه های راهبردی تدوین شده برای اقلیم شهری از جمله برنامه «چارچوب ارزیابی ریسک اقلیم شهری» تهیه شده توسط UCCRN شرایط اقلیمی مطلوب‌تری را در شهرهای عضو فراهم کند. اعضای گروه C۴۰ سعی دارند ضمن تلاش جدی در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای، برنامه مدون و درازمدتی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و مخاطرات جوی در شهرها داشته باشند. به موازات گروه C۴۰، شهرداران شهرهای بزرگ جهان گروه دیگری را نیز در سال ۲۰۰۵ در توکیو پایه ریزی کردند که هم‌امکند تحت عنوان «شورای شهرداران دنیا در ارتباط با تغییر اقلیم» خوانده می‌شود و اهداف مشابهی را تعقیب می‌کند.
وضعیت تاب‌آوری کشورها بر اساس شاخص تاب آوری شرکت FM Global برگرفته از گزارش سال ۲۰۱۹
متاسفانه جای شهرهای بزرگ ایران، از جمله کلانشهرهای تهران و مشهد در برنامه‌های یاد شده خالی است. به‌جاست که شهرداران و مسئولان برنامه‌ریز امور شهری ما نیز در برنامه های کلان خود، مسائل محیطی بویژه مخاطرات محیطی و تغییرات اقلیمی را در کانون توجه خود قرار دهند. با توجه به چالش‌های محیطی و اقلیمی موجود در سطح جهانی و منطقه ای و نیاز شهروندان به مصون ماندن از اثرات منفی حاصل از تغییرات اقلیمی، تدوین برنامه‌های راهبردی مدون و کارآمد، از نیازهای اساسی کلانشهرهای ما محسوب می‌شود. بنابراین با افزایش اثرات پدیده تغییر اقلیم بر شهرهای ایران و خسارات هنگفت مالی و جانی که شهرهای مختلف کشور در طی چند سال گذشته متحمل گردیده‌اند ضرورت تدوین یک برنامه جامع عملیاتی جهت مقابله با پدیده گرمایش جهانی برای شهرهای ایران احساس می‌شود. چنین برنامه‌ای باید بر چند محور به شرح زیر استوار باشد:
- برنامه جامع عملیاتی در درجه نخست می بایست برای «کاهش اثرات» پدیده تغییرات اقلیمی در محیط شهری تدوین گردد. برای اجرای چنین برنامه ای در نظر گرفتن الزاماتی قانونی و اجرایی بسیار مهم و ضروری خواهد بود. در این برنامه وظایف شهروندان، سازمان ها، دستگاه های اجرایی و کلیه اجزای تاثیرگذار شهرها به منظور تقلیل اثرات پدیده تغییر اقلیم روشن گردد. در این خصوص، این نکته قابل ذکر است که، برای تقلیل اثرات پدیده تغییر اقلیم ابتدا می بایست میزان آسیب پذیری هر شهر از این پدیده تعیین شود.
- در تدوین برنامه عملیاتی مقابله با تغییرات اقلیمی، سازوکارهای لازم برای «سازگاری و انطباق» شهروندان و به طور کلی شهرها با پدیده گرمایش جهانی پیش بینی گردد. در این خصوص سیاستگذاران در سطح ملی و محلی و برنامه ریزان شهری می بایست به این نکته توجه کافی داشته باشند که سازگاری با پدیده تغییر اقلیم یک امر ضروری است که انجام آن در «مقیاس محلی» امکانپذیر خواهد بود.
- با توجه به اینکه میزان «آسیب‌پذیری» شهرهای مختلف کشور در مواجهه با پدیده تغییر اقلیم متفاوت خواهد بود، بنابراین، برنامه جامع عملیاتی هر شهری می بایست با لحاظ نمودن ویژگی های طبیعی، اکولوژیکی و جغرافیاییمنحصربفرد آن شهر تدوین شود. به عبارتی، ارائه یک برنامه عملیاتی یکسان برای تمامی شهرهای ایران، از کارآمدی لازم برخوردار نخواهد بود.
- انجام برنامه ها و تمهیدات باید موجب افزایش «تاب‌آوری» شهرها در مواجهه با پدیده تغییرات اقلیمی شود. در این خصوص، نگاهی به وضعیت تاب آوری ایران در میان ۱۳۰ کشور جهان در رتبه بندی تاب آوری جهانی سال ۲۰۱۹ محاسبه شده توسط شرکت بیمه FM Global، بیانگر وضعیت اسفبار و بسیار نامناسب کشورمان (رتبه ۱۲۰) در میان کشورهای جهان است. که به طور منطقی تدوین و اجرای برنامه های کلان از جمله برنامه عملیاتی سازگاری با تغییرات اقلیمی و کاهش اثرات این پدیده در تمامی سطوح و برای محیط های شهری را الزامی می سازد. قابل ذکر است که، شهرداران و مدیران شهری در بسیاری از شهرهای جهان، بر اساس «دستورکار جدید شهری ( NUA)» که پس از توافقنامه پاریس (۲۰۱۵) در اکتبر سال ۲۰۱۶ به تصویب رسید، با تدوین و اجرای برنامه عملیاتی تغییرات اقلیمی به سوی شهرهای کم کربن گام برداشته اند. به طوری که هم اکنون تعداد ۲۷ شهر از مجموعه شهرهای عضو C۴۰ با تدوین و اجرای برنامه های عملیاتی تاب آوری اقلیمی به شرایطی دست یافته اند که پس از سال ۲۰۱۸ روند کاهشی را در میزان دی اکسید کربن تجربه می نمایند (C۴۰ Cities,۲۰۱۸b). در همین راستا، در طول یک دهه گذشته اتحادیه اروپا با طراحی یک نقشه راه برای کاهش میزان کربن در کشورهای عضو، مجموعه ای از برنامه های گسترده و پرهزینه را برای کاهش جدی کربن به میزان ۴۰ و ۸۰ درصد به ترتیب در بازه سال های ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰ نسبت به سال ۱۹۹۰ در دستور کار خود قرار داده (شکل ۳) که تاکنون در اجرای برنامه بسیار موفق عمل کرده است.
به عنوان سخن پایانی شاید سخن شهردار نیویورک در این رابطه ما را کفایت کندد که: «همه ما در سیستم مدیریت محلی خود اهمیت راهبرد ملی و منطقه ای را در رابطه با تغییرات اقلیمی درک نموده ایم. اما ما منتظر نمی‌مانیم تا ابتدا دیگران دست به کار شوند» (UCCRN, ۲۰۱۸). امیدوارم مدیران و برنامه ریزان شهری در شهرهای مختلف میهن عزیز ما نیز منتظر آن نباشند تا ابتدا دیگران برای آنها وارد عمل شوند.
منابع:
-Caserini, S., (۲۰۱۷) : Climate Policies and Strategies in the European Union; in,Peri-Urban Areas and Food-Energy-Water Nexus, Edited by A. Colucci et al., Springer International Publishing Switzerland.
-C۴۰ Cities, (۲۰۱۸a): Consumption-based GHG Emissions of C۴۰ Cities, London: C۴۰ Cities.
-C۴۰ Cities, (۲۰۱۸b): Press release: ۲۷ cities have reached peak greenhouse gas emissions whilst populations increase and economies grow, San Francisco: C۴۰ Cities. Available at https://c۴۰-productionimages.s۳.amazonaws.com/ press_releases/images/۲۸۱_Peak_Emission_cities_press_release_Final.original.pdf?۱۵۳۹۷۰۴۳۱۷.
-European Commission, (۲۰۰۸) : Climate Action The roadmap for transforming the EU into a competitive, low-carbon economy by ۲۰۵۰, https://ec.europa.eu/clima/sites/clima/files/۲۰۵۰_roadmap_en.pdf
-FM Global, (۲۰۱۹) : FM Global Resilience Index Annual Report ۲۰۱۹, https://fido.nrk.no/Resilience_Methodology.pdf
-Howard L., (۲۰۰۷) : The Climate of London. IAUC edition available at www.lulu.com in two volumes.
-UCCRN, (۲۰۱۸) :Climate Change and Cities; Second Assessment Report of the Urban Climate Change Research Network,Cambridge University Press, New York.
-https://unhabitat.org/sites/default/files/۲۰۱۹/۰۵/nua-english.pdf
-United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (۲۰۱۹) :World Urbanization Prospects ۲۰۱۸: Highlights (ST/ESA/SER.A/۴۲۱).
-UN, ESCAP, the Economic and Social Commission for Asia and the Pacific, (۲۰۱۹) : The Future of Asian & Pacific Cities; Transformative Pathways towards Sustainable Urban Development,United Nations, ESCAP, Bangkok, Sales No.E.۲۰.II.F.۱
نظر شما