ماجرایی که از سال ۱۳۳۶ و توسط هایزمن آلمانی جانی دوباره گرفت و به کابوس ۵۰ ساله انقراض این‌گونه نادر حیات وحش پایان داد، امروز دوباره با انتقال این‌گونه به زیستگاهش صورتی دیگر به‌خود می‌گیرد و این پرسش که آیا به راستی زیستگاه این‌گونه نادر حیات وحش ایران کجاست؟
از آن روز که برای اولین بار چند رأس گوزن زرد در اطراف رودخانه دز و کرخه مشاهده شدندو پس از آن نیز تعدادی از کارشناسان محیط زیست وقت به همراه هایزمن تصمیم به احیای این‌گونه گرفتند، از آن زمان که در گام اول آنان را به آلمان بردند و پس از ازدیاد نسل دوباره به ایران برگرداندند، تا به امروز که جزیره اشک دریاچه ارومیه به‌عنوان زیستگاه موقت آنان برای ازدیاد نسل تعیین شده‌است، همواره سخن از زیستگاه اصلی این‌گونه کمیاب و بسیار زیبای ایران است.
حال که به زمان جفت‌گیری گوزن زرد در شهریور ماه نزدیک می‌شویم، دوباره این موضوع مورد توجه قرار گرفته است. زیستگاه گوزن زرد، به واقع از بین‌‌النهرین آغاز می‌شد و تا دامنه‌های جنوبی زاگرس نیز امتداد داشت.
حتی فیروز آباد فارس نیز بخشی از زیستگاه این‌گونه بود. گوزن زرد در این گستره وسیع سالیان دراز زندگی می‌کرد، اما به تدریج زیستگاه گوزن زرد کوچک و کوچک‌تر شد و حصار زندگی برای آن تنگ‌تر.
از این گستره اکنون تنها بخش کوچکی به‌عنوان زیستگاه این‌گونه قلمداد می‌شود و گوزن زرد مجبور به زندگی در حصاری تنگ و باریک است. قفسی که قرار است در سال‌های آینده تنها مأمن و ملجأ این جانور باشد.
اما صورت دیگر این ماجرا تکثیر گوزن زرد است. هرچند کارشناسان مسئول بخش پستانداران سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به آمار سرشماری گوزن زرد در جزیره اشک، خبر از تکثیر و پرورش موفق این‌گونه می‌دهند و با تکیه بر آمار می‌گویند: در سال ۷۹، ۱۴۷ راس از این‌گونه وجود داشت و در سال ۸۲ به ۲۴۱ راس رسیده است و تا سال ۸۵ نیز این تعداد به ۲۹۱ راس رسیده و در حال حاضر نیز ۳۰۶ راس از آن در جزایر پارک ملی دریاچه ارومیه زندگی می‌کنند، اما هنوز این جانور به تعدادی نرسیده‌است که از فهرست گونه‌های در معرض خطر سازمان ملل بیرون آید و بیش از ۵۰ سال تلاش برای احیای نسل آنان آمار ۴۰۰راسی است که به آن می‌بالیم.
قرار است که تقریبا یک چهارم از جمعیت فعلی گوزن زرد به زادگاه اصلی‌اش بازگردانده شود. اما کدام زیستگاه می‌تواند زادگاهش باشد. زادگاه این‌گونه در گذشته مساحتی در حدود ۵۰۰ هزار کیلومتر مربع را شامل می‌شده است.
کدام زیستگاه می‌تواند با شرایط موجود بخشی از زیستگاهش را به آن بازگرداند؟
زیستگاهی به پهنه ایران
مهندس بیژن دره شوری معتقد است که جنگل‌های کرخه نمی‌تواند به‌عنوان زیستگاه گوزن زرد محسوب شود؛ چرا که این جنگل‌ها روزگاری به دلایل مختلف اقلیمی توانایی زیستگاهی داشت، اما امروزه به‌دلیل وجود سد کرخه و نبود سیلاب‌ها که جنگل‌های کرخه را بارور کند، نمی‌تواند به‌عنوان زیستگاهی مناسب برای این‌گونه در خطر به حساب آید.
این کارشناس برجسته محیط زیست به مطالعات انجام شده توسط دکتر بهرام کیابی، مهندس هنریک مجنونیان و دکتر محمود کرمی برای تعیین زیستگاه گوزن زرد در سال‌های گذشته اشاره می‌کند و می‌افزاید: در آن سال ما با بررسی دقیق توانستیم چند زیستگاه را در یاسوج و میان کتل برای گوزن زرد جایابی کنیم.
براساس بررسی‌های انجام شده، همه به اتفاق میان کتل را به‌عنوان زیستگاه اصلی این جانور معرفی کردیم؛
چرا که این پهنه هم توانایی گسترش داشت و هم امکان زیست گوزن زرد در آن بیشتر از مناطق دیگر بود، اما متأسفانه امروزه می‌بینیم که بدون توجه به نگاه‌های کارشناسی، گوزن زرد به مناطقی برده می‌شود که شاید برای آینده حیات این جانور، خطر زا باشد.
دره‌شوری ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم گونه‌ای را از خطر نجات دهیم، باید زیستگاهی که برای آن انتخاب می‌کنیم، از هر نظر امنیت داشته باشد.
از سویی زمانی می‌توان گونه‌های در معرض خطر را به زیستگاهشان انتقال داد که جمعیت‌شان به‌حدی برسد که معیارهای جهانی مشخص کرده‌اند.
وی با اشاره به انتخاب جنگل‌های کرخه گفت: باید برای زیستگاه گوزن زرد منطقه وسیعی را انتخاب کرد. باید زیستگاه را به‌عنوان محل دائمی قلمداد کنیم. اگر منطقه ۱۰۰ هکتاری برای زیستگاه گوزن زرد در نظر گرفته شود، مسلما این منطقه به‌عنوان اسارتگاه آنان خواهد بود.
زیستگاهی با این مساحت می‌تواند برای کوتاه مدت پاسخگو باشد، اما برای انتخاب یک زیستگاه دائمی باید محدود‌ه‌ای مشخص شود که بتوان آن‌را گسترش داد و به مساحت حداقل هزار هکتاری رساند.
میان کتل که چند سال پیش انتخاب شده‌بود، ابتدا مساحتی ۲۰۰ هکتاری بود که بسیار ایمن و به‌عنوان زیستگاه گوزن زرد بسیار مناسب بود. این محدوده تا مساحت هزار هکتاری قابل گسترش بود.
وی در پایان اگرچه ناامیدانه، ادامه می‌دهد: اگر زیستگاه جنگل‌های کرخه موقتی باشد و برنامه‌ای کوتاه مدت خوب است، اما همه نگرانی این است که در پس آن برنامه‌ای بلندمدت و با توجه به معیارهای جهانی وجود نداشته باشد.
پایانی بر ماجرا
۱۰۲ گوزن زرد ایرانی در حالی به جنگل‌های کرخه به‌عنوان زیستگاه اصلی شان منتقل می‌شوند که کارشناسان بسیاری، نگران آینده این‌گونه در معرض خطر‌ند.
آیا دوباره همان ماجرایی بر آنان خواهد گذشت که به مانند ۵۰ سال پیش همه دست از این‌گونه زیبا و خرامان طبیعت ایران بشویند و خود را قانع کنند که منقرض شده‌است؟
گوزن زرد ایرانی این منحصر به فردترین جانور جلگه‌های زاگرس، مسافر دشت‌های پر تلاطم جنوب ایران است.
مسافری که روزگاری جولانگاهش گستره‌ای به پهنای جلگه‌های مرکزی ایران بود، اما امروزه در ازدحام انسان‌ها ناچار در حصار تنگ زیستگاه‌هایی نامانوس به اسارت خواهد گذراند.
