هرچند بشر مدرن نگاه فرازمینی یونانیان باستان را در دنیای زمینی خود جست‌وجو می‌کرد اما نتوانست از تقدیر به‌عنوان تم اصلی این‌گونه نمایشی گریزی پیدا کند.
جورج فرانسیس استانیر، پژوهشگر و نظریه پرداز یهودی تبار فرانسوی، با دست‌مایه قرار دادن انگاره‌های بشر مدرن در پرداخت به گونه تراژدی، به نحو زیرکانه‌ای بر شور دیونیزوسی که تراژدی را خلق کرد و نیچه آن را اساس زایش این‌گونه هنری می‌دانست تاخت. حاصل این یکه تازی استاینر در کلاس‌ها و مقاله‌ها و سخنرانی هایش در کتابی به نام مرگ تراژدی با ترجمه دکتر بهزاد قادری از سوی نشر مرکز هنرهای نمایشی منتشر شده است:
- آقای دکتر! با توجه به اینکه جورج استاینر به‌عنوان یکی از بزرگترین پژوهشگران دنیا در زمینه هنر نمایش به شمار می‌آید یک معرفی اولیه از کتاب مرگ تراژدی ایشان بیان می‌کنید؟
استاینر این کتاب را در پاسخ به فیلسوف و اندیشمند همشهری خود یعنی نیچه و مشخصا کتاب زایش تراژدی او به رشته تحریر درآورده است، او در مرگ تراژدی به بررسی چارچوب تحولات هنر مسیحیت قرون وسطی در اروپای غربی می‌پردازد که تراژدی یونان را به‌عنوان ابزار پژوهش قرار می‌دهد و دلایل محو شدن آن را در طول زمان بررسی می‌کند. البته هستند کسانی که این نظریه را قبول ندارند، اما جمیع نظرات موجود به سمت کمرنگ شدن یا محوشدن اصول تراژدی یونانی به‌عنوان پوست آثار مدرن، تمایل دارند.
- دیدگاه خود شما در این زمینه چیست؟ آیا با استاینر اتفاق نظر دارید؟
با توجه به اینکه من سال هاست تراژدی یونان را در دانشگاه‌ها تدریس می‌کنم به‌طور قاطع در مورد این سؤال نمی‌توانم پاسخگو باشم. من تنها می‌خواستم نظریه‌های یکی از بزرگان تئاتر معاصر را در اختیار علاقه‌مندان بگذارم.
اما می‌توانم این را بگویم که در میان نویسندگان مدرن مانند آثول فوگارد، به‌عنوان یک نویسنده شناخته شده آفریقایی، مایه‌های تراژدی یونان در آثارشان به چشم می‌خورد. اما اینکه صرفاً به قواعد تراژدی یونان به‌عنوان پوست اثر بخواهیم بپردازیم، در زمان حاضر پاسخ ایده آلی دریافت نخواهیم کرد.
همان طور که یوجیل اونیل آمریکایی این قاعده را سرلوحه کار خودش قرار داد و صرفاً به بیان مظاهر تراژدی در آثارش اکتفا کرد.
- با این وجود نمی‌توانیم منکر حضور مایه‌های تراژدی یونانی در آثار تراژدی مدرن امروز باشیم. برگردیم به کتاب؛ ایده محوری استاینر در مرگ تراژدی چیست؟
استاینر خودش را جزو یهودیان سرگردان حساب می‌کند و سنت نخبگان یهودی، یعنی استفاده از زبان پوشیده را در این کتاب هم لحاظ کرده است. او مبحث اصلی را که باعث محو شدن تراژدی یونان باستان عنوان می‌کند توجه به شور دیونیزی این آثار می‌داند که همین شور باعث ایجاد شور ملی آلمان در جنگ جهانی دوم و سال‌های قبل از آن می‌شود. یعنی ریشه نظامی‌گری که حس برتر آلمانی‌ها در سال‌های پیش از جنگ و خود جنگ جهانی بود را در شور دیونیزی می‌داند که در یک مقطع ممکن بود منجر به درخشش شود اما به‌دلیل همان شور محکوم به کمرنگ شدن و محو شدن، خواهد بود.
- یعنی استاینر این مباحث را به‌صورت صریح بیان می‌کند؟
نه! این مطلب به‌صورتی کاملاً تردستی وار و پوشیده، پیرو همان سنت یهودیان نوشته شده است.حتی در فصل پایانی کتاب با اشاره به یهوه، آن را ناشی از وضعیت اسفناک بعد از جنگ می‌داند و حس بد بینی خودش را به این شور دیونیزی بیان می‌کند.
- حالا به‌طور مشخص این مباحث چه ارتباطی با هنر نمایش پیدا می‌کند؟
این کتاب به درام آلمانی که خواهان پرداختن به تراژدی باستان در قالب آثار مدرن است به‌طور صریح اشاره دارد، به‌خصوص به درام‌های قرن 19 که به‌صورت جنون آمیزی به این شور افراطی می‌پردازند که یک خلأ بسیار تلخ را در درام آلمانی به وجود می‌آورند.
- در واقع مرگ تراژدی با مختصات خاص فرهنگ آلمانی به نگارش درآمده است؟
بله! این کتاب در چارچوب مسائل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به بررسی مرگ تراژدی و تفکر افتاده در سراشیبی نابودی درام آلمان می‌پردازد و آن‌را به‌عنوان یک مکتب فرهنگی به نقد می‌گذارد.
- حالا این مباحث چه ارتباطی با درام ایرانی پیدا می‌کند؟ آیا اساسا ارتباطی در این زمینه وجود داشته که شما به سراغ ترجمه آن رفتید؟
به اعتقاد من، ما در زمینه نظریه‌های موجود در درام، بسیار فقیر هستیم و توجه به ترجمه این نظریه‌ها امری بسیار حیاتی برای درام ایران محسوب می‌شود. این بسیار تأسف انگیز است که در زمینه ترجمه نظریه‌های تئاتر تا این اندازه فقیر هستیم و تا امروز کار چندانی انجام نداده‌ایم؛ حتی این کتاب هم بسیار دیر ترجمه و منتشر شده است. ما هنوز در زمینه درام یونانی منابع موثقی نداریم چه برسد به درام مدرن!
