همشهری آنلاین_ مریم قاسمی: نشانی این مکان تاریخی سرراست است؛ در بلوار معلم، چهارراه قهوه‌خانه (ورودی قلعه یافت‌آباد)، بعد از میدان الغدیر، خیابان شهید میرهاشم، جنب مسجد امیرالمؤمنین(ع) واقع است و بر تابلو سردر این بنای تاریخی، نام زورخانه «مسلم بن عقیل» حک شده است.
گرمابه قجری یافت‌آباد که نمونه‌ای از سبک معماری و هنر کاشیکاری را در دل خود دارد، با پیگیری شورایاران و مدیریت شهری مورد توجه سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و چندسالی است که در فهرست آثار تاریخی ثبت شده است. هرچند بخشی از معماری قاجاری گرمابه به دلیل بی‌مهری و کم توجهی تخریب شده، اما هنوز بعضی از قسمت‌های آن از جمله شاه‌نشین، همچنان دست‌نخورده باقی مانده است.
- از خزینه تا گرمابه یافت‌آباد
ساخت گرمابه قلعه یافت‌آباد به زمان قاجار و تبعید خاندان زندیه از شیراز به یافت‌آباد و سایر نقاط کشور بر می‌گردد. پس از مهاجرت اقوام زندیه به این نقطه از شهر، سال‌ها میان آنها و فردی به نام «شازده» از درباریان قاجار بر سر مالکیت زمین‌های یافت‌آباد اختلاف و درگیری وجود داشت و افراد زیادی در این نزاع‌های بی‌فایده کشته شدند، اما به هرحال زندیه توانست بازی را به نفع خود تمام و با استقرار در قلعه یافت‌آباد، جای پای خود را محکم کند. پس از زندیه، اقوام کلهر و ظهره وند در این محل دارای زمین و مسکن شدند و جمعیت قلعه روز به روز بیشتر شد. آنچه مشخص است، این گرمابه همان زمان به شکل خزینه بوده و سال‌ها بعد به دستورشاه قاجار مرمت و بازسازی شده و هرازگاهی توسط درباریان و صاحب‌منصبان قرق می‌شد. از افراد مشهور و معروفی که از این گرمابه استفاده کرده‌اند، می‌توان به «فرخ میرزا» از درباریان قاجار، «هفت کچلون» از لوطی‌های تهران و جهان پهلوان تختی، قهرمان کشتی جهان اشاره کرد. پهلوان «نصرت اله» عابدی» که از چهره‌های ورزشی منطقه ۱۸ و رکورددار رشته میل‌گیری در ورزش باستانی کشور است، چند خاطره قدیمی را که از ریش‌سفیدان و بزرگان محله یافت‌آباد شنیده، برای ما تعریف می‌کند. وی می‌گوید: «قلعه یافت‌آباد از ۴ برج بلند کاهگلی (محل نگهبانی) و ۲ ورودی اصلی تشکیل شده بود. قلعه بالا، قلعه پایین و گاومیش خانه یا به گویش محلی «گومیش خونه» در دل قلعه یافت‌آباد جا داشت و طایفه‌ها براساس فرهنگ و موقعیت اجتماعی خود ساکن آنجا شدند. درسال‌های شکل‌گیری قلعه یافت‌آباد طایفه‌های زندیه، کلهر و ظهره وند، هسته اولیه جمعیت یافت‌آباد را تشکیل دادند و به مرور زمان امکانات محله افزایش پیدا کرد.
- حمام خزینه با هیزم کار می‌کرد
«عزیزالله عابدی» معروف به آقا عزیز، متولد قلعه یافت‌آباد و از پهلوانان زورخانه مسلم بن عقیل است. او سال‌ها رکورددار رشته کباده بوده و بین اهالی از عزت و احترام زیادی برخوردار است. عابدی درباره ساخت نخستین حمام عمومی در قلعه یافت‌آباد می‌گوید: «شهروندان در قدیم از خزینه برای استحمام و شست‌وشوی خود استفاده می‌کردند. آب این خزینه‌ها از رودخانه کرج تأمین و با آتش زدن هیزم و زغال در زیر دیگی بزرگ، خزینه آن گرم می‌شد.» وی از سختی‌ها و مشکلاتی که اهالی برای راه‌اندازی خزینه تحمل می‌کردند، صحبت می‌کند و می‌گوید: «مردان قلعه یافت‌آباد به نوبت تهیه هیزم و چوب خشکیده از باغ‌های قلعه یافت‌آباد را به عهده می‌گرفتند تا اجاق خزینه همیشه روشن باشد. استفاده از خزینه برای اهالی یافت‌آباد قانون و مقررات خاصی داشت؛ مثلاً از سپیده‌دم تا غروب خورشید، بانوان از خزینه برای استحمام استفاده می‌کردند و غروب‌ها با تاریک شدن هوا تا پاسی از شب، خزینه دراختیار مردهای قلعه قرار می‌گرفت که البته این تقسیم‌بندی بی‌حکمت نبوده است.» عابدی می‌گوید: «معمولاً مردان قلعه در طول روز به دامداری، کشاورزی و باغداری مشغول بودند. آنها صبح زود از خانه بیرون می‌رفتند و غروب به خانه بر می‌گشتند، بنابراین فقط شب‌ها می‌توانستند برای استحمام به خزینه بروند.»
- خزینه یافت‌آباد گرمابه شد
چند سال پس ازسکونت اقوام زندیه و مهاجران در قلعه یافت‌آباد، این محدوده از نظر فضای سبز، پوشش گیاهی و سرسبزی زبانزد خاص و عام شد و به‌عنوان محله‌ای خوش آب و هوا مورد توجه پادشاهان و درباریان قرار گرفت. عزیزالله عابدی درباره تاریخچه تغییر و تحول حمام خزینه در قلعه پایین یافت‌آباد می‌گوید: «قلعه یافت‌آباد به دلیل موقعیت ویژه‌ای که داشت؛ از جمله باغ‌های بزرگ، درختان متنوع و...، اغلب محل خوشگذرانی پادشاه قاجار بود. گاهی وقت‌ها تا چندماه در قلعه می‌ماندند و در این مدت همه چیز را دراختیار می‌گرفتند، از جمله قرق خزینه که چندان خوشایند ساکنان نبود و دردسر زیادی به همراه داشت.» وی ادامه می‌دهد: «به دستور یکی از شاهان قاجار، معماران معروف و باتجربه‌ای به یافت‌آباد آمدند و ساخت و مرمت خزینه قلعه پایین را برعهده گرفتند. آنها درکاشیکاری و نقش و نگارهای محوطه داخلی، صحن و ایوان حمام از سبک دوران قاجار الهام گرفتند و در مدت کوتاهی خزینه بازسازی و آماده استفاده شد.»
- شاه‌نشین، فقط برای آدم‌های خاص
شهروندان قلعه یافت‌آباد در قبال استفاده از خزینه پولی پرداخت نمی‌کردند، اما زمانی که حمام قجری ساخته شد، دریافت هزینه مرسوم شد. مردم عادی اجازه نشستن در شاه‌نشین حمام را نداشتند و فقط درباریان، شازده‌ها و پهلوان‌ها از این محل استفاده می‌کردند. عابدی در این باره می‌گوید: «آن ایام اهالی کسب وکاری جز کشاورزی و دامداری نداشتند، بنابراین گردش پول معنایی نداشت و خانواده‌ها در ازای استفاده از حمام، مقداری از محصولات کشاورزی و باغی خود را مثل گندم، جو، گردو و... پرداخت می‌کردند.» وی درباره قسمت‌های مختلف حمام قجری می‌گوید: «ورودی، رختکن، گرمخانه، حوضچه و شاه‌نشین از قسمت‌های مهم حمام قلعه بود و افرادی چون دلاک، مشت و مالچی و حمامی، آن را اداره می‌کردند.
- حمام قجری میراث فرهنگی منطقه ۱۸
در زمان شکل‌گیری قلعه یافت‌آباد، تهران همواره محل درگیری و غارت شاهان دیگر بود و به همین‌ترتیب برج و باروهای قلعه یافت‌آباد تخریب و نابود شد، اما جالب اینکه حمام قجری از این تهاجم‌ها جان سالم به در برد تا پیشینه تاریخی سکونت اقوام زندیه در یافت‌آباد را اثبات کند. عابدی درباره روزگاری که حمام قجری سپری کرده، می‌گوید: «تا ۳۰ سال قبل حمام قجری همچنان مورد استفاده شهروندان محله یافت‌آباد بود تا اینکه با ساخته شدن خانه‌های حمام‌دار، دیگر کسی به استفاده از این گرمابه عمومی تمایل نشان نداد و به مرور زمان به دست فراموشی سپرده شد.» در طول فعالیت حمام قجری قلعه پایین یافت‌آباد، افراد ثروتمند و مشهوری به‌عنوان حمام‌دار در اینجا حضور داشتند که برخی از آنها عبارتند از: «حسین‌فتاح خان»، «علی‌اکبر حمامی»، «مشهدی صفر زندیه»، «علی آقابگ»، «میرزا جونی»، «مشهدی غلام» و «احمد میرزا» که گرچه دیگر بین ما نیستند، اما نام و یادشان باقی مانده است. اکنون حمام قجری که تبدیل به زورخانه مسلم بن عقیل تبدیل شده، در فهرست میراث فرهنگی کشور قرار گرفته و انتظار می‌رود که بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد.
نظر شما