خیلی‌ها به آدامس، پاستیل یا انواع جویدنی‌ها عادت دارند ولی اخیراً ماده‌ای به عنوان خوشبوکننده دهان به بازار آمده است که خواص اعتیادآور دارد. سر و کله پان پراگ از یکی دو سال قبل پیدا شد و در این مدت توانست بیماری‌های بسیاری را روانه دندان‌ها، دهان و تمام جسم کسانی کند که با مصرف آن به خود می‌قبولاندند که احساس شادی و سرخوشی می‌کنند. پان مخدری برای نوجوانان است.
پان به مواد گوناگونی گفته می‌شود که از سالیان بسیار دور در آسیای‌جنوبی و جنوب‌شرقی از پاکستان تا برمه تولید و مصرف می‌شده است. به‌طور کلی پان مخلوطی از ترکیبات گیاهی فرآوری شده است که در برگ‌های گیاه بتل Betel به شکل بسته‌های مثلث مانند پیچیده می‌شود.
در دوران قدیم پان یک محصول اشرافی و مخصوص طبقه ثروتمند بود که تولید و مصرف آن تشریفات خاصی داشت. ملکه نور جهان از ترکیب پان و چند ماده دیگر به عنوان خمیر آرایشی قرمزرنگ استفاده می‌کرد و تقلید از وی باعث گسترش مصرف پان در میان برخی از مردم شد. می‌دانیم که تنباکو پس از آغاز دوران استعمار وارد هندوستان شده است. از این رو آنچه در قرن‌های گذشته به عنوان پان نامیده می‌شد مسلماً فاقد توتون بوده است.
امروزه در هندوستان 3 نوع اصلی از پان یافت می‌شوند. نوع تنباکویی که به نامهای پان سوپاری، پان ماسالا و ساواپان شهرت دارد و از ترکیب توتون با دانه و میوه بتل به دست می‌آید. نوع میوه‌ای به نام متاپان که ظاهراً فاقد توتون و دانه بتل است و طعم شیرین دارد و نوع معطر که با اسانس نعناع و نام اولارنوپان شناخته می‌شود.
دو نوع آخر بیشتر شباهت اسمی با پان دارند و معمولاً هرگاه از پان نام برده می‌شود مقصود کالایی است که تنباکو و بتل را با هم داشته باشد. در بنگلادش پان جزئی از فرهنگ و اقتصاد به حساب می‌آید؛ کمابیش مشابه همان نقشی که کوکا در اکوادور بازی می‌کند. کشاورزان گیاه بتل بیشتر از قبیله خاسیا هستند و در این کار مهارت زیادی دارند. محصولات بتل که اغلب در مزارع مرتفع کاشته می‌شود به خاورمیانه، اروپا و حتی آمریکای‌شمالی نیز صادر می‌شود.
شهریور ماه سال گذشته «پان پراگ» در اعلامیه ستاد مبارزه با مواد مخدر خود را نشان داد و رسانه‌ها متوجه رواج این ماده در شرق کشور شدند. از همان زمان هم مشخص نبود که پان پراگ همان پان هندوستانی است یا از انواع مدرن شده ناس به دست آمده است.در گذشته ناس کم و بیش در نواحی شرقی هم‌مرز با افغانستان رایج بود.
البته هر بلایی که سیگار بر سر ریه می‌آورد، ناس بر سر دندان‌ها و لثه می‌آورد طوری که معتاد به ناس از روی دندان‌هایش و همین‌طور از روی تف کردن‌های پیاپی شناخته می‌شود. هنوز هم ناس در میان برخی از کارگران ساختمانی و خدماتی به خصوص کسانی که از آن سوی مرزهای شرقی آمده‌اند رواج دارد و کیسه‌های پلاستیکی کوچک که با خمیر سبزرنگ چرک پر شده‌اند را می‌توان در دست این افراد دید. طبیعی است که ماده‌ای با این مشخصات نمی‌تواند در میان نسل جدید گسترش پیدا کند و برای استقبال آنها حتماً باید از بسته‌بندی مناسب و تبلیغات که کافی استفاده کرد.
پان پراگ paan parag هم در واقع نه یک نام عامیانه بلکه یک عنوان و برند تجاری است که به شرکت kothari هندوستان تعلق دارد. روی تمام محصولات این شرکت اعم از آدامس، پاستیل، پودر، آب‌نبات و... عبارت فاقد تنباکو به چشم می‌‌خورد. بسته‌بندی‌ها از قوطی‌های بزرگ تا پاکت‌های بسیار کوچک هستند و اسامی و طعم‌های متفاوتی دارند. نمونه‌هایی از محصولات این شرکت در ایران مشاهده شده‌اند ولی آنچه با نام پان پراگ در شرق ایران رایج است نه محصولات این شرکت است و نه ناس سنتی.
شهریورماه سال قبل جانشین دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در نشستی خبری گفت که پان پراگ یک ماده مخدر صناعی است و عوامل سودجو آن را به عنوان خوشبوکننده دهان و با نامهای راجا، گوتکا، چالیا، نبسوار، پان عربی، پان هندی، پان پاکستانی، ویتامین، ملوان زبل، پان اسفناج و ناس خارجی به جوانان و نوجوانان می‌فروشند. محمدرضا جهانی محل تولید این مواد را پاکستان و ترکیبات آن را تنباکو، آهک، خاکستر، ادویه، ساخارین و اسانس اعلام کرد. او ایجاد دلبستگی و اعتیاد را مهم‌ترین عارضه مصرف این ماده مخدر دانست و تأکید کرد که از 11 نوع پان موجود در استان سیستان و بلوچستان 6 نوع آن حامل مواد مخدر افیونی بوده است.
فرمول‌های دیگری نیز برای تولید این ماده از ترکیب گیاهان آرکا و وین با برگ گیاه بتل وجود دارد. به نظر می‌آید هم در طول تاریخ و هم در دوران کنونی تولیدکنندگان دائماً به فکر ساختن ترکیبات جدید و متنوعی از پان بوده‌اند طوری که تعریف شکل یگانه‌ای از پان ناممکن شده است ولی شباهت همه این ترکیبات در پی داشتن ابتلا به سرطان دهان و بیماری‌های مشابه است. تحقیقات آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) نیز این عوارض را تأیید کرده است.
گفته می‌شود پان به عنوان چهارمین ماده پر مصرف در جهان در کنار تنباکو، الکل و کافئین قرار دارد و حداقل 10درصد از جمعیت آسیای جنوب‌شرقی و شبه قاره هند از پان استفاده می‌کنند. اگرچه این آمار چندان دقیق نیست ولی آثار تف کردن‌های متعدد که با مصرف پان اتفاق می‌افتد روی پیاده‌روهای پاکستان، هند، بنگلادش، برمه و... نشان می‌دهد که معتادان به پان نباید از این تعداد کمتر باشند.فروردین‌ماه امسال مدیرکل درمان و بازپروری ستاد مبارزه با مواد مخدر در مصاحبه با خبرگزاری حیات گفت: «مصرف محدود پان پراگ می‌تواند وابستگی روانی ایجاد کند و ترکیبات آن موجب سرطان دهان و لثه خواهد شد.»
وی همچنین تصریح کرده است: «پیگیری موضوع پان پراگ به وزارت بهداشت و درمان واگذار شده است.» رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر هم در اواخر فروردین‌ماه پان رایک تهدید بهداشتی نامید و اعلام کرد وزارت بهداشت باید پیگیر این موضوع باشد. وزیر بهداشت نیز اظهار داشت که نامهای به ستاد مبارزه با قاچاق برای جمع‌آوری پان پراگ ارسال شده است علاوه بر اینکه جمع‌آوری محصولات قاچاق نیاز به مجوز ندارد.
پان بیشتر از همه در استان سیستان و بلوچستان دیده می‌شود؛ جایی که مشکلات بی‌شمار زندگی جوانان را هدف گرفته است. رئیس اداره بهزیستی چابهار پان پراگ را مخدر رایج در شهرهای جنوبی چابهار خواند و در این باره تصریح کرده است: «به دلیل کاربرد آهک در ساخت این ماده، سرطان‌های دستگاه گوارش و تنفس بین افرادی که از این مخدر استفاده می‌کنند دیده می‌شود.»
با توجه به اینکه مواد اولیه نظیر گیاه بتل فرآوری شده گران‌قیمت هستند و محصولات موجود در ایران بسیار ارزان‌قیمت، پس پان موجود در ایران باید از ترکیباتی بدتر از نوع زیانبار اصلی ساخته شده باشد. مدیرکل دفتر سلامت روانی و اعتیاد وزارت بهداشت می‌گوید: «آنچه ما متوجه شده‌ایم این است که پان محتوی تنباکو است؛ شبیه چیزی که قبلاً به عنوان ناس شناخته می‌شد. اینها به دلیل وجود موادی مانند آهک برای سلامتی بسیار مضر هستند و علاوه بر اینکه تمام عوارض سیگار را دارند به دلیل تهیه شدن در مکان‌های غیربهداشتی و روش‌های نادرست و همین‌طور نوع مصرف جویدنی، موجب بیماری‌های مختلف حفره دهانی مانند سرطان‌های مخاط دهان و تخریب دندان‌ها می‌شوند.»
محمد صابری‌ظفرقندی می‌افزاید «نوع عرضه محصول در ایران به صورت آدامس، پاستیل یا اجناس مشابه است که برای جذب جوان‌ها بسته‌بندی‌های جذابی هم دارند. اگرچه تولیدکنندگان به دلایل تجارتی ادعا کنند که این مواد فاقد تنباکو یا هر ماده زیانبار دیگر هستند، تا وقتی که یک پژوهش علمی و آزمایشگاهی سندیت گفته‌های آنها را تأیید نکند ما بر این باور هستیم که این نوع مواد، مصرف‌کننده را در معرض خطر قرار می‌دهد.»
پان، پان پراگ یا هر نام دیگری که برای این ماده استفاده می‌شود چه یک خوشبوکننده کثیف باشد و چه یک مخدر، اعتیادآور است و به دلیل قیمت پائین و تأثیر آرام دقیقاً قشر نوجوان و جوان را هدف گرفته است. اگرچه پان امروزه در استان‌های شرقی خود را نشان می‌دهد ولی اگر مراقب گسترش آن نباشیم نزدیک است که در کیف‌ها و کوله‌پشتی‌های بچه مدرسه‌ای‌ها جای خود را باز کند.
