باغ قلهک، پیشکش قاجار به استعمار پیر

همشهری آنلاین_ راحله عبدالحسینی:   «قلهک» همان روستای خوش آب وهوای شمیران به واسطه اینکه باغ ۲۰ هکتاری سفارت انگلیس را در دل خود دارد تاریخچه‌اش به دوران محمد شاه و حدود ۱۷۰ سال پیش برمی‌گردد. قلهک هم از ساخت‌وساز برج‌ها و گسترش شهرنشینی بی‌نصیب نماند و حالا کوچه «ده» که بافت اصلی محله بود و امروز کوچه «سجاد» خوانده می‌شود مثل همه خیابان‌های شهر مدرن شده و سرگذشت این محله را باید در لابه‌لای کتاب‌های تاریخ جست وجو کرد. در این گزارش به محله قلهک می‌رویم و از داستان باغ بزرگ قلهک و وجه تسمیه این روستای خوش آب و هوا باخبر می‌شویم.  

تهرانی‌ها که می‌خواستند به شمیران بروند جاده قدیم شمیران را می‌گرفتند و بالا می‌آمدند. همان خیابانی که امروز به نام دکتر شریعتی می‌شناسیم. برای رفتن به محله قلهک از جاده شمیران مسیر را به سمت راست کج می‌کردند و به دل محله می‌رسیدند که هنوز هم به نام دوراهی قلهک می‌شناسیم. وجه تسمیه قلهک را «علیرضا زمانی» تهران‌شناس این‌طور توضیح می‌دهد: «کلمه قلهک از واژه قله و حرف ک تشکیل شده‌است که قله معرب کلمه کله به معنای قلعه است. »‌آبادی قلهک هم مانند دیگرآبادی‌های شمیران، حمام، مسجد، تکیه و سقاخانه داشت و با جمعیت ۱۰۰ خانواری ازآبادی‌های پرجمعیت شمیران به شمار می‌رفت. شغل بیشتر اهالی کشاورزی و دامداری بود. نخل گردانی یکی از مراسم مهم تکیه قلهک بود. اهالی در ایام تاسوعا و عاشورا بعد از نخل گردانی در تکیه، نخل را از تکیه قلهک تا امامزاده اسماعیل(ع) زرگنده می‌بردند. کتیبه‌ها و پرچم‌های روی نخل تکیه می‌گوید که قدمتش به دوران ناصری می‌رسد. زمانی می‌گوید: «یکی از مراسم این ایام حلواپزان در شب تاسوعا و عاشورا از سوی زنان روستا بوده که هنوز هم بین خانواده‌های اصیل و قدیمی دیده می‌شود. »

•  یخ‌های قالبی کارخانه خیابان یخچال

خیابان یخچال از خیابان‌های قدیمی محله قلهک است که روزگاری یکی از یخچال‌های شمیران بود. گودال بزرگی که دیواره قطور کاهگلی کنارش بالا رفته بود و شب‌های زمستان، آب باران و نهر را به سمت آن روانه می‌کردند. ‌لایه یخی را که شکل گرفته بود با کاه می‌پوشاندند و فردا دوباره‌لایه‌ای دیگر روی آن می‌نشست.  
حوالی قلهک و تجریش و زرگنده تعداد زیادی از این یخچال‌ها بود. تابستان‌ها، یخ‌ها شکسته و فروخته می‌شد. زمانی می‌گوید: «در خیابانی منشعب از خیابان یخچال به نام بلوار آینه کارخانه یخ‌سازی داخل باغی دایر بود که یخ را به شکل قالبی دست مردم می‌رساند. » حالا جای آن کارخانه یخ‌سازی را هم ساختمان‌های بلند گرفته است. محله قلهک هم از گسترش شهرنشینی و مهاجرت بی‌نصیب نماند و حسینیه یزدی‌ها که سال ساختش به دهه ۳۰ برمی‌گردد نشان از مهاجرت به این محله است. مدرسه معروف محله قلهک هم «جم» نام داشت که بعدها به نام «ایران» و حالا «فردوسی» شناخته می‌شود. عباس‌کیارستمی، کارگردان، علی اکبرصادقی، نقاش و آیدین آغداشلو، نقاش در این مدرسه تحصیل کرده‌اند.  

•  اتفاقات تاریخی در قلهک 

مهم‌ترین اتفاقی که از گذشته‌های دور یعنی ۱۷۰ سال پیش به این طرف در محله قلهک رخ داده، این است که محمدشاه قاجار برای خوش خدمتی به انگلیسی‌ها باغ ۲۰ هکتاری در قلهک را که جزو تیول شاهی بود به «سر جان کمپبل» وزیر مختار انگلیس اجاره داد تا ییلاق تابستانی‌شان باشد. در حالی که سفارت انگلیس آن زمان در خیابان فردوسی تهران مستقر بود. همان باغی که امروز با آجرهای قرمز در خیابان شریعتی کمی بالاتر از خیابان دولت تا نزدیکی‌های پل صدر می‌بینیم. زمانی، تهران‌شناس می‌گوید که اجاره این باغ ماهی ۱۵ لیر بود که معادل ۳۰ تومان می‌شد. انگلیسی‌ها به قدری در این باغ اجاره‌ای نفوذ داشتند که حتی کدخدای قلهک را هم آنها تعیین می‌کردند. بعدها با لغو حق کاپیتولاسیون این اختیار از آنها سلب شد. زمانی می‌گوید: «بعدها ناصرالدین شاه قاجار با حاتم بخشی خود این باغ را تمام و کمال به انگلیسی‌ها می‌بخشد و آنها مالک این باغ ییلاقی می‌شوند. باغبان آلمانی هم هزار و ۵۰۰ اصله درخت چنار می‌کارد و به درختان باغ اضافه می‌کند. در دوران ناصری مناسبات خارجی بین ایران و انگلیس گسترده می‌شود و تابستان‌ها سفیران به همراه خانواده خود در این باغ حضور داشتند. به علت مسائل امنیتی، تعداد زیادی از رجال حکومتی از جمله قوام شیرازی و سهام‌الدوله در اطراف باغ سفارت انگلیس، باغ داشتند. » یک رشته از ۷ رشته قنات قلهک هم درست از این باغ بزرگ رد می‌شد و درختان را سیراب می‌کرد. در جریان روزگار مشروطه‌خواهی بعد از به توپ بستن مجلس از سوی لیاخوف روسی، برخی مشروطه‌خواهان به سفارت انگلیس در این باغ پناهنده شدند.  

•  کلیسای آلمانی‌ها 

در جنوب باغ سفارت انگلیس که شمال خیابان شهید کلادوز (دولت) می‌شود، گورستانی از اجساد سربازان و افسران انگلیسی در جنگ‌های جهانی اول و دوم و برخی دیگر از اتباع انگلیسی وجود دارد. در ضلع شمالی این باغ از سال ۱۹۶۱ میلادی، مرکز مطالعاتی به نام انجمن ایرانشناسی بریتانیا در زمینه پژوهش در حوزه ایرانشناسی فعالیت می‌کند. همچنین ۲ مدرسه که اکنون به مدارس آلمانی‌ها و فرانسوی‌ها اختصاص یافته در مجاورت این انجمن قرار دارد. زمانی می‌گوید: «کلیسای کوچک آلمانی‌ها در دهه ۲۰ در جنوب محله قلهک از سوی پدر کریستوفر ساخته شد. او در اصفهان هم مدرسه‌ای برای نابینایان ساخته بود. در طبقه دوم این کلیسا کتابخانه‌ای هست که هنوز هم پاتوقی برای دورهمی‌های زنان آلمانی است. »

• یادی از کوچه «ده» و بچه مدرسه‌ای‌ها

محله‌های قلهک و زرگنده کنار هم بود و اهالی با هم رفت‌وآمد داشتند. بچه‌های محله زرگنده در قلهک مدرسه می‌رفتند. من هم در محله زرگنده متولد شدم. از قلهک ۳ راه منشعب می‌شد. یکی به شمیران می‌رفت، یکی به لشکرک و شرق تهران و یک راه هم به سمت‌آبادی ونک. به همین دلیل قلهک یک مرکز اصلی تبادل راه به حساب می‌آمد. رودخانه‌ای که از دربند سرازیر می‌شود، در بالادست به رودخانه دربند معروف است. همین‌طور که پایین می‌آید هر جا که می‌رسد به نام همان‌آبادی معروف می‌شود. به قلهک که می‌رسیده به نام رودخانه قلهک نامیده می‌شد. قلهک در زمان قدیم با کوچه «ده» شناخته می‌شد که مدارس قلهک هم آنجا بود و از اختیاریه و رستم‌آباد و چیذر و داودیه و... اینجا درس می‌خواندند. مدرسه پسرانه «جم» از همه مهم‌تر بود. مدرسه دخترانه معروف آنجا هم «علی‌اصغر شمیم» نام داشت. مدارس شهریار و بهمن هم در قلهک جزو مدارس ملی بودند. موقع ظهر تمام این کوچه پر از محصلانی بود که از مدرسه تعطیل شده بودند. مدرسه آلمانی‌ها هم نزدیک مدرسه بهمن بود. تمام کاسبان و به اصطلاح بازار قلهک هم در کوچه «ده» بود که ماشین رو هم نبود. کارخانه یخ‌سازی در خیابان یخچال بعد از نخستین چهارراه بود. فروغ‌فرخزاد، شاعر، سال ۱۳۴۵ در انتهای خیابان یخچال تصادف کرد. یادم است از مدرسه که تعطیل شدیم همه کاسبان می‌گفتند خانمی که راننده ماشین جیپ بوده، تصادف کرده و از دنیا رفته. بعدها فهمیدم که آن خانم فروغ فرخزاد بود.  
در الهیه باغ‌های گیلاس فراوان بود و بچه‌های زرگنده و قلهک در آن باغ‌ها کار می‌کردند و گیلاس می‌چیدند. سال ۱۳۴۸ که سال آخر دبیرستان در مدرسه شهریار می‌رفتم، سینما سیلور سیتی که امروز سینما فرهنگ نام دارد در قلهک افتتاح شد. فردی به نام «مهدی میثاقیه» این سینما را ساخت. پشت ایستگاه مترو قلهک، آن زمان کارخانه نه چندان مشهوری بود که گالش درست می‌کرد. در دهه ۴۰ در قلهک، پارک کودک افتتاح شد. پارک بزرگی نبود ولی اسباب‌بازی داشت. در طرح توسعه مترو از بین رفت. باغ‌های زیادی در قلهک و محله‌های مجاور بود که نیاز به آبیاری داشت و به همین دلیل قنات زیاد داشت. فامیلی‌هایی از جمله اویارحسینی، میرطاهری، حکیم‌زاده و خانی از طایفه‌های قدیمی قلهک هستند.