سوء مصرف مواد در یک قالب گسترده می‌تواند از داروهای معمول شامل استامینوفن‌کدئین و داروهای اعصاب تا طیف بسیار وسیعی از مواد مخدر سنتی، ترکیبات توهم‌زا و مخدر صنعتی را در بر گیرد؛ به‌طوری که حتی فردی هم که قرص را بیش از تجویز پزشک مصرف می‌کند معتاد نامیده می‌شود.
در جامعه امروز و گفتار عامیانه به خصوص در میان جوانان و نوجوانان معتاد به کسی گفته می‌شود که اعتیاد یا سوءمصرف به موادی مثل تریاک دارد و موادی مانند حشیش، ترکیبات توهم‌زا و صناعی جزء مواد اعتیادآور محسوب نمی‌شوند.
این در حالی است که کلیه موارد نامبرده علاوه بر وابستگی شدید، تخریب سلامت جسمی و روانی را در پی خواهد داشت. چنان‌که در تعاریف آمده، اعتیاد اصطلاحاً وابستگی روحی – روانی و جسمی و به دنبال آن تخریب سلامت جسمی و روانی فرد را در اثر مصرف مستمر این مواد پدید می‌آورد.
به‌طور کلی 2نوع ماده مخدر سنتی و صنعتی (شیمیایی) وجود دارد که تریاک، هروئین و حشیش را می‌توان جزء گروه اول و کراک، شیشه، کریستال، نرچیزک و تمچیزک را جزء گروه دوم دانست. از این 2گروه، مواد مخدر صنعتی در دنیا و به خصوص در ایران جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند.
مطالعات جامعه‌شناسان حوزه‌های مختلف نشان می‌دهد که امروزه به دنبال حرکت رو‌به‌رشد در روند فناوری در خصوص استفاده از مواد مخدر نیز شاهد تغییر رویکرد از مواد مخدر سنتی به سمت مواد مخدر صنعتی به خصوص در بین قشر جوان هستیم.
در این زمینه شاید بتوان مهم‌ترین عامل گرایش‌های جوانان به سمت مواد تخدیرآور صنعتی را بر اساس آنچه در مقطع زمانی باب می‌شود، دانست؛ به‌طوری که در یک برهه از زمان مواد مخدر سنتی مثل تریاک و هروئین کمیاب یا به شدت گران شده و در مقابل موادی مانند کراک ارزان، فراوان و قابل دسترس می‌شود. به عبارتی، جوانان تحت تأثیر تبلیغات از مواد سنتی مثل هروئین به قرص و موادی که ارزان‌تر، راحت‌تر و شیک‌تر است گرایش پیدا می‌کنند؛ ضمن اینکه نمی‌توان از مزیت‌هایی چون بی‌بو، سریع‌الاثر و راحت‌الوصول بودن این مواد نسبت به مواد سنتی چشم پوشید.
فرآورده‌های صنعتی هم اعتیادآور است
علی‌اصغر مهاجر، جامعه‌شناس معتقد است: «به‌دلیل تفاوتی که بین نسل اول، دوم و سوم وجود دارد، ذائقه‌های این 2نسل هم در زمینه‌های مختلف از جمله حوزه‌های انحرافی متفاوت است. بنابراین اگر نسل اول به تریاک علاقه‌مند است به تناسب تغییرات حاصل شده در تمامی عرصه‌ها ذائقه نسل جوان هم تغییر کرده و رویکرد هم متفاوت شده و گرایش به سمت مواد تخدیرآور صنعتی بیشتر می‌شود. از طرف دیگر باورها و فرهنگی وجود دارد که گفته می‌شود فرآورده‌های صنعتی اعتیادآور نیست.
بنابراین ذائقه مشتری امروز به سمت مواد تخدیرآور صنعتی گرایش پیدا می‌کند. به علاوه در مواردی فضای آزاردهنده و طردکننده خانواده که درپی ستیز درون خانواده، کنترل‌های ناموثر فرزندان از سوی والدین و... ایجاد می‌شود باعث می‌شود جوانان به دنبال فضا و جایگزینی پرجاذبه برای محیط پردافعه خانواده باشند و از آنجا که در فضای خارج از خانواده هم ممری برای تخلیه انرژی مضاعف جوان وجود ندارد، بنابراین این تراکم انرژی در محل‌هایی همچون مهمانی‌های دوستانه، پارتی‌ها و... تخلیه می‌شود که محل‌های مناسبی برای ارائه انواع مواد مخدر سهل‌الوصول و انرژی‌زا هستند.
از دیدگاه علمی 3/2 تا 4/3 (بالای 90درصد) کسانی که معتادند به یکی از اختلالات روانپزشکی دچار هستند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به اختلالات سایکوتیک (انواع جنون‌ها)، اختلالات اضطرابی (ترس، وسواس و...) و اختلالات خلقی (افسردگی) اشاره کرد. در کنار اختلالات روانپزشکی عمده این افراد دچار اختلالات شخصیتی نیز هستند.
بروز جرم در اعتیاد صنعتی بیشتر است
دکتر منوچهر سرحدی- متخصص اعصاب و روان- مهم‌ترین اختلالات شخصیتی یک معتاد را اختلالات شخصیت ضداجتماعی، مرزی و خودشیفته عنوان می‌کند و می‌گوید: «به دنبال سوءمصرف مواد اختلالات شخصیتی به صورت نوعی بیماری در فرد نمایان می‌شود که معتاد آن را نمی‌پذیرد. این افراد هنجارشکنی دارند اما همه رفتارهای خود را به‌هنجار می‌دانند.
بنابراین چون این بیماری را نمی‌پذیرند پس گرفتاری به اعتیاد را نیز نخواهندپذیرفت. در این موارد نباید منتظر ماند تا معتاد به اعتیاد خود اعتراف کند چرا که فرد به دلیل بیماری قادر به تشخیص بیماری خود نیست و خود را بیمار و معتاد نمی‌داند. بنابراین خانواده و اطرافیان معتاد باید با مشاهد کوچک‌ترین اختلال سریعا به فکر درمان باشند.» سوءمصرف مواد همواره با علائمی همراه است که از موارد قابل مشاهده آن می‌توان به وابستگی، سوءمصرف، مسمومیت (ناشی از تقلبی بودن مواد یا مصرف نابجای آن)، عوارض ناشی از تاخیر در مصرف مواد (ویدراوال)، مسمومیت ناشی از مصرف اوردوز، اختلالات فراموشی (بلااستثنا در تمامی معتادان وجود دارد)، اختلالات سایکوتیک (جنون‌ها یا به عبارتی قطع ارتباط با دنیای واقعی)، اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی، اختلال در عملکرد جنسی و اختلالات خواب اشاره کرد.
وی همچنین می‌افزاید: برطبق یک باور غلط به خصوص در بین جوانان استفاده از موادمخدر اعم از سنتی و صنعتی در بهبود عملکرد جنسی آنها موثر خواهد بود. به عبارتی معتقدند با مصرف این مواد از ارتباطات جنسی لذت بیشتری می‌برند و توانایی آنها در این زمینه بهبود خواهد یافت اما واقعیت این است که با مصرف مستمر قطعا در بلندمدت دچار اختلال در عملکرد جنسی خواهند شد.
استفاده از موادمخدر (سنتی یا صنعتی) با برخی علائم بالینی همراه است که شامل علائم عمومی رفتاری و جسمی است. در معتادان به موادمخدر سنتی علائم عمومی ورفتاری عبارتند از خواب‌آلودگی، بی‌اشتهایی، کاهش عملکرد جنسی، کاهش فعالیت‌های اجتماعی، شغلی، اقتصادی، خانوادگی و... علائم جسمی این دسته از مواد نیز عبارتند از تنگی مردمک چشم، خارش، تهوع، کندی ضربان قلب و یبوست. به طور کلی مصرف‌کنندگان این دسته از مواد به لحاظ اجتماعی، تحصیلی و شغلی مشکل پیدا کرده و علائم جسمی قابل مشاهده‌ای دارند.
در گروه دوم (موادمخدر صنعتی) علائم عمده رفتاری شامل افزایش هوشیاری، پرحرفی، بیش‌فعالی، نشاط اضافی و بیمارگونه، پرخاشگری، بدبینی و ناتوانی عملکرد جنسی است. دکتر محمد کمالی- عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران- در خصوص انواع جرائمی که این‌گونه موادمخدر ایجاد می‌کنند، می‌گوید: با توجه به تاثیرات جسمی و روانی متفاوتی که هر یک از این 2دسته دارند قاعدتا عملکردهای متفاوتی را در افراد خواهند داشت.
قطع مسلم بروز جرم که از جرم‌های کوچک تا بزرگ را شامل می‌شود در هر 2دسته وجود دارد اما در موارد اعتیاد به موادمخدر صنعتی زمینه برای بروز جرم‌های بالاتر و رفتارهای نابهنجارتر بیشتر است. به طور مثال همان‌طور که در دهه 50 نوع مواد از تریاک به هروئین تغییر پیدا کرد و به تبع آن نوع رفتارها هم به رفتارهای جدیدی تبدیل شد. در این خصوص هم اگر قائل به جرم شویم طبیعی است که موادمخدر صنعتی جرم‌های سنگین‌تری را در پی خواهد داشت.
وی در خصوص گروه‌های مختلف مصرف‌کننده می‌گوید: معمولا موادمخدر سنتی در بخش‌هایی از شهرستان‌ها، روستاها و حاشیه‌نشین‌ها به تعبیری قشر ضعیف جامعه وجود دارد و هر قدر به سمت شهرها و اقشار مرفه و جوانان پیش می‌رویم که به دنبال پرستیژ بیشتری هستند به موادمخدر صنعتی می‌رسیم.
درمان معلول‌ها به جای علت‌ها
سرحدی در خصوص اثرات مخرب مصرف این مواد می‌گوید: تقریبا به طور کلی هر 2 دسته مواد(سنتی‌و صنعتی) اثرات بسیار مخربی دارند. مصرف سوء هر 2گروه در نهایت به واسطه ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن زمینه را برای بیماری‌های عفونی شدید فراهم می‌آورند و رشد قارچ‌های خطرناک که در مواردی درمان‌های بسیار مشکلی دارند را موجب می‌شوند. اما مهم‌ترین مسئله‌ای که این افراد را تهدید می‌کند ابتلا به بیماری ایدز در اثر کاهش سیستم دفاعی بدن است. به طور کلی درمان - چه در معتادان به مواد مخدر سنتی و چه صنعتی- باید زیرنظر پزشک متخصص انجام گیرد.
دکتر سرحدی در این خصوص می‌گوید: این افراد در درازمدت نیازمند درمان دارویی، روان‌درمانی، شناخت درمانی و درمان‌های حمایتی (حمایت خانواده،جامعه، سازمان‌های ذی‌ربط و ...) هستند. متاسفانه آنچه ما شاهد آن هستیم موید این مطلب است که معتادان و خانواده‌های آنها نمی‌خواهند بپذیرند که دچار بیماری روحی هستند و در مسیر درمان حتما نیاز است که به پزشک متخصص اعصاب و روان مراجعه کنند. بنابراین با درمان مقطعی و گذرا سعی در درمان دارند که نتیجه مطلوب را نمی‌گیرند و چون مسئله اصلی یعنی بیماری افسردگی و اختلال شخصیت معتاد پابرجاست بیمار در شرایط بحرانی بازگشت خواهد داشت. این مسئله از آن جا نشأت می‌گیرد که زمینه اصلی یعنی روح و روان فرد درمان نشده است.
ما باید به جای درمان علت‌ها به دنبال درمان معلول‌ها باشیم. اخیرا نسل چهارم مواد مخدر صنعتی به صورت قرص‌های مکیدنی، زیرزبانی، شکلات و آدامس به صور مختلف باب شده و در جامعه عرضه می‌شود. با توجه به این که مواد مخدر صنعتی بیش فعالی و هوشیاری کاذب و کوتاه‌مدت (تا زمانی که دارو اثر داشته باشد) می‌آورد قاچاقچیان از این فرصت سوءاستفاده می‌کنند و به خصوص به دانشجویان به دلیل فعالیت فکری و ورزشکاران به دلیل فعالیت بدنی مصرف این مواد محرک و انرژی‌زا را توصیه کرده و جوانان نیز به دلیل اثرات بیش فعالی به سمت این مواد گرایش پیدا می‌کنند.
سرحدی می‌گوید: این علائم کاملا موقتی است و فرد تا زمانی این علائم را دارد که تحت‌تاثیر مواد است. مصرف مداوم مواد وابستگی شدید جسمی و روانی ایجاد کرده و به دلیل هوشیاری بیش از حد، استفاده افراطی از مغز را باعث می‌شود و مغز را با مشکلات عدیده روبه‌رو می‌کند.
