«سند زیست فناوری که مورد بی‌توجهی قرار گرفته، شورای‌عالی زیست فناوری در جریان ادغام شورا‌ها از میان رفته است، قانون دست و پاگیری چون قانون ایمنی زیستی در حال تدوین است که فعالیت‌های محدود پژوهشگران را از این هم محدود‌تر می‌کند، مشکلات قانونی بسیاری در پیش روی محققان قرار دارد و....»
زمان زیادی از رونمایی داروهای نوترکیب ایرانی نمی‌گذرد، داروهایی که تداعی‌گر پیشرفت فوق‌العاده ما در زمینه زیست‌فناوری است اما متأسفانه پژوهشگران این رشته با این نظر موافق نیستند و وضعیت زیست‌فناوری و بیوتکنولوژی ایران را بسیار ناامید‌کننده توصیف می‌کنند.
دکتر سیروس زینلی، رئیس انجمن ژنتیک و عضو هیات علمی انستیتوپاستور ایران در این زمینه به همشهری می‌گوید: «دنیا به سرعت در حال پیشرفت است و ما از قافله عقب مانده‌ایم. هر سال عقب ماندن ما از این فناوری، معادل 5 سال کشور را عقب می‌اندازد اما پیشرفت این علم آنقدر سریع است که 5سال دیگر یک سال عقب ماندگی ما به قیمت 10سال عقب ماندن از دنیا برای‌مان تمام می‌شود.»
این متخصص ژنتیک انسانی با اشاره به اینکه ما به هیچ وجه نباید در این برهه حساس زمان را از دست بدهیم چراکه در این صورت فاصله‌ای غیرقابل جبران با کشورهای پیشرفته پیدا می‌کنیم، می‌گوید: «زمانی که بیوتکنولوژی در حال شکل گیری در دنیا بود، به‌دنبال انقلاب اسلامی، کشور ما با 8 سال جنگ تحمیلی مواجه شد و ما عملا فعالیت در این زمینه را از دهه 70 شروع کردیم و در آن زمان یک دهه از کشورهای دیگر عقب بودیم.»
تحریم‌های اعمال شده برای ایران از تحریم وسایل، تجهیزات و مواد مورد نیاز دانشمندان گرفته تا تحریم‌های آموزشی از موارد دیگری است که دکتر زینلی به آن اشاره می‌کند: «شاید تمام این موارد باعث شود تا ما به این نتیجه برسیم که در زمینه این فناوری نسبت به کاری که کرده‌ایم و شرایطی که داشته‌ایم پیشرفت چشمگیری داریم اما واقعیت این است که ما از ایجاد زیرساخت‌های لازم غافل مانده‌ایم و اگر این شرایط ادامه پیدا کند ما خودمان را از کسب یک فناوری که در آینده نزدیک صاحبان آن بر دنیا حکومت می‌کنند و دارای قدرت و ثروت خواهند بود محروم کرده‌ایم.»
سرعت‌گیر‌های قانونی
این انتقاد‌ها در حالی است که دکتر زینلی نیز مانند بسیاری دیگر از کارشناسان بر این باور است که در کل نظام، مسئولان مدافع زیست فناوری هستند و دیدگاه عمومی نسبت به این فناوری مثبت است: «رهبر معظم انقلاب بار‌ها در صحبت‌هایشان تاکید کرده‌اند که باید شرایط برای پیشرفت در این حوزه فراهم شود، اما متأسفانه برخی افراد به ظاهر دلسوز با الفاظ زیبا، مسائلی را مطرح می‌کنند و موجب تصویب قانون‌هایی می‌شوند که در نهایت عقب‌ماندگی ما در این عرصه را به همراه دارند.»
قانون جدید ثبت اختراعات که به موجب یکی از بند‌های آن محققان ایرانی نمی‌توانند یافته‌های ژنتیک خود را ثبت کنند، ممنوعیت تشکیل شرکت‌های زیست‌فناوری در شعاع 120 کیلومتری شهر‌ها، قانون جدیدی که در گمرک اعمال می‌شود و به موجب آن برای ورود کالا‌ها گواهی مبدا لازم است، از جمله موانع قانونی برای پیشرفت و توسعه بیوتکنولوژی در ایران است که از سوی این محقق مورد اشاره قرار می‌گیرد: «گاهی دیده می‌شود که نیت اولیه از تصویب این قانون‌ها خیر است،
مثلا در مورد همین قانون گمرک شاید هدف از این قانون کنترل واردات و یا مثلا نوعی آمارگیری از میزان واردات از کشورهای مختلف باشد اما از آنجایی‌که بیشترین مواد مورد نیاز ما آمریکایی است و به علت تحریم‌هایی که وجود دارد ما این مواد را از کشورهای واسطه وارد می‌کنیم مسلما از کشور مبدا گواهی نداریم و نتیجه بی‌توجهی به چنین مواردی در تصویب قانون‌ها این است که ما به دست خودمان محققانمان را در تحریم مضاعف قرار می‌دهیم و تا بخواهیم چنین قانونی را اصلاح کنیم با این بوروکراسی اداری حاکم در کشور فرصت‌های فراوانی را از دست می‌دهیم.»
نقش NGOها در توسعه زیست‌فناوری
قانون برنامه چهارم توسعه کشور که از سوی بسیاری از کارشناسان یک قانون مترقی ارزیابی می‌شود، علاوه بر اینکه بر خصوصی‌سازی تاکید فراوان دارد نقش تشکل‌ها و انجمن‌های غیر دولتی را در فعالیت‌های مختلف به رسمیت شناخته است. مثلا در بند ج ماده 49 و در قسمت فناوری‌ها، ارزیابی مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی به وزارت علوم و وزارت بهداشت سپرده شده و تاکید شده که این کار باید با کمک انجمن‌های علمی انجام شود.
در تمام دنیا در توسعه هر تکنولوژی و علمی و از جمله زیست‌فناوری انجمن‌های غیر‌دولتی نقش چشمگیری دارند ولی از آنجاکه در کشور ما گستره و قدرت دولت آنقدر زیاد است که مانند یک درخت گردو که سایه‌اش مانع رشد دیگر گیاهان می‌شود، سایه قدرت دولت در ایران هم مانع رشد و پیشرفت در بسیاری از زمینه‌ها می‌شود، این انجمن‌ها می‌توانند نقش پر‌رنگ‌تری داشته باشند.
قدرت مانور بیشتر انجمن‌ها نسبت به تشکل‌های دولتی به‌دلیل استقلال و نبود بوروکراسی اداری در چنین تشکل‌هایی، اطلاع‌رسانی انجمن‌ها و به خصوص انجمن‌های علمی از روند پیشرفت علم در هر حوزه، مراقبت از عملکرد مسئولان در حوزه‌های مختلف، برگزاری همایش‌های علمی و... از وظایفی است که دکتر زینلی برای انجمن‌های علمی برمی‌شمارد و انجمن‌ها را بازوی کارشناسی دولت معرفی می‌کند مشروط بر آنکه دولت از آنها حمایت کند و برای آنها ارزش قائل شود: «نظراتی که از سوی انجمن‌های علمی ارائه می‌شود از سر دلسوزی و تجربه و تخصص است و می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات باشد.»
به گفته دکتر زینلی اطلاع‌رسانی مناسب به جامعه از موارد دیگری است که از سوی انجمن‌های علمی باید مورد توجه باشد: «تشکیل پارک علم و فناوری از جمله فعالیت‌هایی است که از سوی انجمن بیوتکنولوژی در حال پیگیری است.»
به این ترتیب رئیس انجمن ژنتیک ایران، مجموعه قوانین محدود‌کننده، بی‌ثباتی قوانین در برخورد با پژوهش و پژوهشگران، تغییر ناگهانی سیاست‌ها و عملکرد مسئولان را از موانع توسعه بیوتکنولوژی و زیست‌فناوری در ایران عنوان می‌کند و می‌گوید: «اگر اوضاع اینگونه باشد به هیچ وجه آینده روشنی در زمینه زیست‌فناوری پیش روی ما نخواهد بود.»
