آشنایی با گویش‌های سیستان‌ و بلوچستان؛ ازشمال تا جنوب

همشهری‌آنلاین: مردم در این استان یا گویش بلوچی دارند که زیرمجموعه زبان بلوچی است یا گویش سیستانی که زیرمجموعه زبان فارسی است.

زبان بلوچی

زبان بلوچی الفبای فارسی دارد و به زبان‌های کردی و گیلگی نردیک است. این زبان در برخی موارد به زبان پهلوی ساسانی قرابت پیدا می‌کند و در مواردی نیز به زبان پهلوی اشکانی.  

زبان بلوچی از شاخه شمال‌غربی زبان‌های ایرانی است که در کشورهای مختلف از جمله هندوستان، پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، عمان، امارات، قطر، چین، مالزی و در استان‌های سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان، فارس، کرمان، خراسان و گلستان ایران رواج دارد.

منابع گوناگون تقسیم‌بندی‌های مختلفی برای گویش‌های زبان بلوچی عنوان کرده‌اند. به نظرمی‌رسد اصلی‌ترین گویش‌های این قوم به این شرح باشد:

-مکرانی یا بلوچی جنوبی: رایج‌ترین گویش در غرب بلوچستان است. این گویش که خود دارای ده‌ها زیرمجموعه است بیشتر در بخش مکران بلوچستان تکلم می‌شود. این گویش مطرح‌ترین گویش زبان بلوچی و در واقع زبان ادبی است. تعداد زیادی از آثار نویسندگان و شاعران معاصر بلوچ به این گویش نوشته و سروده شده‌است. در برخی تقسیم‌بندی‌ها به گویش بلوچی غربی یا رخشانی نیز اشاره شده که در شمال‌غرب استان و مناطقی از پاکستان و افغانستان رواج دارد.

-سرحدی یا بلوچی شمالی:  این گویش بیشتر در شمال استان و شهرستان‌های زابل، زاهدان و خاش استفاده می‌شود. عمده‌ترین طوایفی که با این گویش سخن می‌گویند، مری (mari)و بگتی(bogti) هستند.

از خصوصیات این گویش که آن را در میان زبان‌های ایرانی ممتاز کرده حفظ واج‌های «ث» و «ذ» به همان شکل باستانی خود است.

برعکس  بلوچی شمالی که بیشتر تحت تأثیر لغات زبان فارسی قرار گرفته، بلوچی جنوبی بیشتر متأثر از لغات انگلیسی و اردو است.

-سراوانی: گویش سراوانی در شهرهای سراوان و جالق و برخی از روستاهای اطراف آن‌ها رواج دارد.

- لاشاری یا لتونی: در مناطق لاشار و فنوج شهرستان نیکشهر متکلمان زیادی دارند.

تپه‌ شرقی،  پنجگوری، کیچی و ساحلی از دیگر انواع گویش‌هایی هستند که در بین مردم بلوچ رواج دارند.

 الفبای بلوچی

الفبای زبان بلوچی مشابه الفبا و حروف فارسی است و حروف پ، چ، ژ و گ در آن فراوان است که آن را با الفبای عربی متمایز می‌کند. از سوی دیگر حروفی مانند ٹ، ڈ و ڑ  در بلوچی وجود دارد که آن را از زبان فارسی امروز متفاوت می‌کند.

 در مجموع ۲۵ حرف در زبان بلوچی وجود دارد که حروف ث، ح، خ، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف و ق با تلفظ عربی آن در بلوچی وجود ندارند و معمولاً به جای ف، «پ» و به جای خ، «ه» و به جای ق، «ک» تلفظ می‌شود.

 گویش سیستانی

گویش سیستانی از گویش‌های زبان فارسی است و مردم  سیستان به آن سخن می‌گویند. این گویش هم‌اکنون به طور گسترده در استان سیستان‌وبلوچستان ایران، افغانستان  و ترکمنستان رواج دارد. گویش سیستانی خود به دو گویش جداگانه سیستانی «پشت‌آبی» و «شیب‌آبی» تقسیم‌بندی می‌شود که تفاوت‌های ساختاری با هم دارند. تفاوت‌های آوایی نیز در تلفظ برخی واژه‌ها به ویژه وندهای تصریفی فعل دیده می‌شود.

گویش سیستانی هیچ‌گاه یک زبان نوشتاری نبوده است، پس اثر مکتوبی که مستقلاً متعلق به گویش سیستانی باشد نیز وجود ندارد. اخیرا تلاش‌هایی برای یکپارچه‌سازی رسم‌الخط سیستانی انجام شده است که تاکنون نتیجه‌ای نداشته‌است.

گویش سیستانی چهار گونه فرعی شامل گونه‌های زرگری، ادبی (ملّایی)، سیّدی و  عربی دارد.