به گزارش همشهری آنلاین، چگونه دلیل هر اتفاق یا ماجرایی را که رسانهها بازتاب دادهاند باور کنیم؟ آیا هر دلیلی که برای هر ماجرایی میشنویم درست است؟ آیا دلیل هر ماجرایی که به گوش ما میرسد تنها و حتماً یک علت دارد؟ تفکر خطی در جواب به ما میگوید بله، هر ماجرا فقط یک علت دارد و برای هر معلول بهتر است فقط به یک علت فکر کنیم و چه بهتر که آن علت را هم از قبل در ذهن داشته باشیم.
مثلاً در جایی برای جذب منابع مالی برای خریدن پوشاک با هدف خیریه تبلیغ کردهاند «چرا نذری باید خوردنی باشد؟ بیایید نذر خود را به خریدن پوشاک بدهید». یا بسیار شنیدهایم که «چرا پولت را به خارج از کشور برای زیارت بردهای؟ کاش این پول را به مستمندان ایرانی میدادی» و از این دست تعابیر که روزانه به صورت پیام در فضای رسانهای کشور مبادله میشود. پیام هایی که در اکثر مواقع به شکل حسابشده یک علت را به یک موضوع ربط میدهند و نتیجه خود را از پیام میگیرند.
این نوع نگاه به موضوع یا «تفکر خطی» الزاماً اشتباه نیست اما ما را در درون خود محدود میکند و به تعبیری همیشه این روش برای رسیدن به جواب صحیح ما را به نتیجه نمیرساند. در مقابل این مدل فکر کردن به موضوعها، «تفکر جانبی» قرار دارد که میتواند اطراف موضوع را به ما نشان دهد و در حد بالای آن، نگاه چندوجهی به موضوع یا «تفکر انتقادی» قرار میگیرد که مسلماً ما را در موقعیت تحلیلی قرار میدهد و برای هر ماجرا ما را به دنبال جواب و تحلیل مناسب آن موضوع رهنمون میسازد.
در دنیای امروز از تاثیر خطی به شدت در تولید محتوای رسانهها برای اثرگذاری بر مخاطبان استفاده میشود. در این روش یک معلول را تنها به یک علت نسبت میدهند و سود و منفعت خود را از واکنش به آن توسط مخاطب شامل حال صاحبان رسانهها میکنند. شبههافکنی، ماساژ خبری، بازنمایی و انگارهسازی موضوعهای روز تکنیکهای رسانههای نوین هستند که بر اساس شرایط و نوع رسانه، مخاطب را وادار به تفکر خطی میکنند.
خداوند درسوره حجرات (۶) میفرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید! اگر شخصی فاسق خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید!» یا در سوره نساء (۸۳) میفرماید: «وقتی خبری (و شایعهای) از ایمنی یا ترس (پیروزی یا شکست) به آنان (منافقان) برسد، آن را فاش و پخش میکنند، در حالی که اگر آن را (پیش از نشر) به پیامبر و اولیای امور ارجاع دهند، قطعاً آنان که اهل درک و فهم و استنباطند، حقیقت آن را درمییابند و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، جز اندکی، پیروی از شیطان میکردید.» (قرائتی،۱۳۹۱)
یعنی درک صحیح پیام نیاز به استنباط و تحلیل دارد. اگر هم کسی توان استنباط و تحلیل ندارد باید به تحلیلگر مراجعه کند. مثلاً اگر کسی خبری در زمینه تاریخ میشنود، باید برای تحلیل آن به تاریخدان و اگر خبری درباره فقه میشنود، برای تحلیل آن به فقیه مراجعه کند. امام صادق(ع) در دو حدیث مجزا به این مضمون میفرمایند چه بسیارند اهل روایتگری و چه اندکاند اهل درایت! و همچنین میفرمایند: «همّت السفهاء روایه، همّت العلماء درایه»، یعنی نهایت تلاش سفیهان، روایت است در حالی که همت دانشمندان بر تحلیل و درایت معطوف میشود. (محقق داماد، ۱۳۹۷)
برای برونرفت از محدوده تفکر خطی و پرداخت جانبی به موضوعها و برداشت دقیق با تفکر انتقادی در دنیای رسانهایشده امروز، قطعاً نیاز ما به سواد رسانهای محسوستر میشود و برای ورود به این محدوده دائماً باید از خود بپرسیم «چرا الان و چرا در این بازه زمانی؟ هدف این رسانه و هدف این پیام چیست؟ تولیدکننده این پیام چه کسی میتواند باشد؟» و از این دست پرسشها که ما را با وجوه مختلف یک کلیپ، یک پیام متنی، یک فیلم مستند تولیدشده، یک سریال و یک تصویر ارائهشده و بسیاری دیگر از تولیدهای رسانهای آشنا میکند.
به هر حال، بر اساس فرهنگ ما و فرامین دینی مردم اگر احساس کنند تحت تأثیر یک رسانه ، فکر و اراده و شعور خود را از دست میدهند باید ذهن خود را از القائات و تاثیرهای آن دور کنند، چرا که قرآن کریم در آیه ۹۷ سوره نساء میفرماید: «از زیانکاران سوال میشود چرا به چنین جایگاهی گرفتار شدهاید؟ پاسخ میدهند ما در زمین بضاعتی نداشتیم و تحت تأثیر صاحبان قدرت بودیم، در جواب به آنها گفته میشود زمین خدا وسیع بود، چرا مهاجرت نکردید؟»
با توجه به این آیه یکی از مصادیق مهاجرت کردن میتواند دور کردن گوش و چشم از مصرف مداوم رسانههای نوین باشد و البته این به معنای بایکوت رسانهای و «نه گفتن» به فناوری نیست، بلکه مدیریت مصرف و کنترل آن است. نکته دیگر اینکه باید در عرصه رسانهای از حرکت تدافعی خارج شویم و این امر مستلزم تفکر چندجانبه، سواد رسانهای و تولید محتوای کیفی و کمی بر اساس فرهنگ و سبک زندگی ایرانی اسلامی در رسانهها و مبتنی بر نیازها و دغدغههای امروز است.
منبع:
۱. محقق داماد، سویههای مثبت و منفی رسانه پیش و پس از عاشورا: ۲۸ شهریور ۱۳۹۷ خبرگزاری ایکنا
۲. سخنرانی حجتالاسلام محسن قرائتی با موضوع تفسیر سوره نساء - آیه ۸۳، سایت ایران صدا
حسن فراهانی – دانشجوی دکتری علوم ارتباطات
نظر شما