همانطور که از اسمش پیداست در این برنامه‌ها به تحلیل محتوا و ساختار سریال‌های تلویزیونی پرداخته می‌شود. اصولا تمام این برنامه با ساختار یک شکل، با حضور یک یا چند منتقدو دست‌اندرکاران سریال برگزار می‌شود که گاهی تفاوت فقط در اسم و دکور دیده می‌شود. شبکه تهران این روزها بسیار در برگزاری این برنامه‌ها فعال است و بعد از آن شبکه یک و 2 قرار دارند اما مدتی است که شبکه 3 سیما از این دست برنامه‌ها اجرا نمی‌کند. به سراغ اهالی تلویزیون رفتیم و نظرات آنها را درباره ضرورت و تأثیرگذاری این‌دست برنامه‌ها جویا شدیم.
سعید سلطانی، کارگردانی که به‌تازگی سریال «شکرانه» او در شبکه 5 سیما نقد و بررسی شده ازجمله افرادی است که با برگزاری این جلسات موافق است،اما نه با شکلی که در حال حاضر برگزار می‌شود.
او می‌گوید: «چند سالی است که در سازمان صدا و سیما این برنامه‌ها طراحی و اجرا شده است از همان ابتدا این سئوال مطرح شد که آیا قصد و هدف از ساخت این برنامه‌ها این است که مخاطب و تماشاگر، نظرش را نسبت به ساخت سریال ابراز کند یا این‌که مخاطب یاد بگیرد که چگونه سریال ببیند و در این دیدن به چه نکاتی توجه کند.یعنی هدف اولیه این بود که سطح نگاه بیننده در دیدن سریال ارتقاء پیدا کند.»
او به بعد دیگری در راه‌اندازی این برنامه‌ها اشاره می‌کند: « قرار بود که کارنامه سازندگان به‌صورت کارشناسی و با نگاه دقیق بررسی شود و درنهایت، هم سازندگان تلویزیون و هم برنامه‌سازان در تلویزیون و هم تماشاچی نکاتی از دیدن این برنامه‌ها بیاموزند.»
سلطانی تأثیر امروزی برنامه را برخلاف هدف راه‌اندازی آن موفق و مؤثر نمی‌داند و می‌گوید: «حاصل کار چه شده است؟ به‌نظرم نه تنها به هدف اصلی نزدیک نشده‌ایم، بلکه ازآن دور هم شده‌ایم. چراکه به‌نظرم اهداف تشکیل و برپایی آن بسیار از هم دور بوده و امروز برپایی آن نتیجه‌ای ندارد.»
او در ادامه می‌گوید: «اگر قرار است که سریال‌ها برای سازندگان تلویزیونی و مدیران تلویزیونی نقد بشود، باید عملکرد آنها به شکل دیگری در نقد برنامه‌ها خودش را نشان بدهد.»
او به تخصصی شدن نقدها اشاره می‌کند: «اگر نقدها خیلی تخصصی شود دیگر به درد مخاطب عادی تلویزیونی نمی‌خورد. درحالی‌که اگر حوزه توجه برنامه‌سازان، مردم بوده و قرار است که توجه و حساسیت مردم نسبت به برنامه‌های تلویزیونی افزایش پیدا کند باید برنامه‌ها به‌سمتی بروند که در حال حاضر از آن فاصله دارند.»
سلطانی معتقد است که ابتدا باید درباره چگونگی برگزار شدن «برنامه نقد» صحبت شود، سپس ساختار و نحوه برگزاری آن مشخص شود. به گفته این کارگردان دستورالعمل برگزاری جلسات نقد و بررسی برای تمام سریال‌های تلویزیونی قابل اجرا است، اما گاهی این برنامه‌ها برای برخی از سریال‌ها ساخته نمی‌شود. سلیقه‌ای برخورد کردن از دیگر مواردی است که این فیلمساز به آن اشاره می‌کند:«استنباط مجری و منتقد نسبت به برنامه‌های نقد، متفاوت با هدف برگزاری این‌گونه برنامه‌هاست، گاهی سلیقه‌ای برخورد می‌کنند و یا منتقدانی که در این برنامه حضور دارند در مورد رسانه تلویزیون و سریال‌های تلویزیونی و نوع ساخت آن شناخت کافی ندارند.»
او معتقداست که باید روند ساخت این برنامه‌ها جهت‌دهی شود: «مباحث مطرح شده به‌درد نویسنده، کارگردان وتهیه‌کننده نمی‌خورد. در این برنامه‌ها اغلب منتقدان توجیه نیستند و در برنامه راجع به دانسته‌های فردی خود فقط افاضه کلام می‌کنند و یا فقط غلط‌های یک سریال گرفته می‌شود. درحالی‌که باید بدانیم که یک سریال تلویزیونی با چه متری قابلیت نقد شدن رادارد.»
وی برخوردهای مردم در کوچه و خیابان را نوعی نقد ساده می‌داند و در ادامه می‌گوید: «هم از این برخوردها و هم از نظرسنجی که صداوسیما انجام می‌دهد متوجه بازخوردها می‌شویم. اما وقتی اسم نقد و نظر منتقد به میان می‌آید، این انتظار هم به‌وجود می‌آید که نیکی و بدی یک سریال در کنار هم بررسی شود و سپس از دل این بحث‌ها و گفت‌وگوها به یک راهکار برسیم و در این صورت شاید این بررسی و گفت‌وگوها به‌درد مخاطب عادی تلویزیون نخورد.»
به نظر او اگر سازندگان برنامه‌های نقد تلویزیونی، مخاطب عادی را در نظر دارند باید به شکل دیگری این برنامه‌ها ساخته شود: «مخاطب دوست دارد که قصه را بشنود، برای آنها ساختار نمایشی، نور، دوربین اصطلاحات فنی مهم نیست، برایشان مضمون، داستان و پیام‌کار مهم است.»
به‌نظر او ایده قشنگ و درخشان اولیه نقدهای تلویزیونی در حال فراموشی است: «زمانی منتقدی شیفته سریال است، با یک نگاه مثبت به برنامه نگاه می‌کند و زمانی هم با سریال ارتباط برقرار نکرده است و... .»
سلطانی معتقد است که باید شکل اجرایی و محتوای نقدهای تلویزیونی تغییر کند: «وجود این برنامه‌ها در تلویزیون لازم و ضروری است، هم تولیدکنندگان و هم سازندگان باید بدانند که از جایی کنترل می‌شوند و سریال‌هایی که ساخته می‌شود بررسی ونقد می‌شود و برای تلویزیون دوغ و دوشاب فرق دارد و اگر این اتفاق بیفتد،در ادامه رشد کیفیت سریال ها هم به‌وجود می‌آید.»
ایده‌آل نیست اما بد هم نیست
رضا جودی، تهیه‌کننده تلویزیونی است که سریال‌های «صاحبدلان» و «اغما» را او تهیه کرده و این سریال‌ها به نقد و بررسی گذاشته شده اند. او ضمن مفید دانستن این برنامه‌ها می‌گوید: «نقد تلویزیونی یک فرصت است که بسته به دانش منتقدان، منصفانه بودن آن می‌تواند مفید باشد. اما این‌که این برنامه‌ها چقدراین اصول را راعایت می کنند، مسئله دیگری است.»
او کیفیت برنامه را به مشکلات برنامه‌سازی مربوط می‌داندو می گوید: «به هر حال سر راه برنامه‌سازی مشکلاتی هست. طبیعتا این برنامه‌ها می‌توانند بهتر از این باشند، همانطور که سریال‌ها می‌توانند بهتر از این باشند.»
او مخاطبان این برنامه را مخاطبان عادی تلویزیون می دانند و معتقد است که برنامه سازان و کارگردان ها خود می‌دانند که مشکلات سریالشان کجاست، اما قرار است که مردم از این نقدها استفاده کنند و دیدگاه تازه‌ای پیدا کنند.
او درباره کیفیت برنامه‌ها می‌گوید: «به‌عنوان یک تهیه‌کننده مشکلات آنان را در ساخت برنامه‌ها می‌دانم و باید در حد مقررات و توان تلویزیون از آنها توقع داشت، به‌عنوان یک برنامه‌ساز می‌دانم که چه مشکلاتی در این بین وجود دارد و کار می‌تواند بهتر از این باشد اما این حرف‌ها به این معنی نیست که در حال حاضراین برنامه بد است.»
دیدگاه کلی یک منتقد
علیرضا بذرافشان، فیلمنامه‌نویسی است که برای فیلمنامه‌های زیرزمین، خط قرمز و تب سرد که از نوشته‌های اوست جلسات نقد و بررسی برگزار شده است، او هم یکی از موافقان این جلسات است: «این‌که این جلسات چقدر مفید است، بسته به شکل برگزاری، منتقد و سئوالاتی که پرسیده می‌شود، متفاوت است.»
او در ادامه می‌گوید: «در جلساتی که برای کارهایم برگزار شد. ایرادهایی از کار گرفته شد، برخی از این ایرادها درست بود و سعی کردیم در کارهای بعدی آن‌را لحاظ کنیم. به هر حال این صحبت‌ها،دیدگاه کلی یک منتقد است و از آن می‌توان نکاتی را پیدا کرد.»
او درباره سلیقه و تاثیرش در ذهن منتقد می‌گوید: «این تأثیرات طبیعی است، بشر این‌گونه است. وقتی خودم را به‌جای یک منتقد می‌گذارم، می‌بینم اگر از یک کاری خوشم بیاید، به آن پروبال می‌دهم و نکات مثبت آن‌را برجسته‌تر می‌بینم و اگر از کاری خوشم نیاید، این رابطه برعکس می‌شود.» او نحوه برگزاری این جلسات را ایده‌آل نمی‌داند و درنهایت هم نظر خاصی برای بهتر شدن آن ندارد.
جذب مخاطب با نقد
طبق روال طبیعی هر سریال، جلسات نقد و بررسی در پایان هر سریال برگزار می‌شود، اما این روزها در فواصل پخش «ساعت شنی» دو جلسه نقد و بررسی برای این سریال برگزار شد که پیش از این هم برای سریال «اغماء» برگزار شد، که به‌نظر می‌رسد جلساتی که در اواسط پخش سریال برگزار می شود، بیشتر در نقش توضیح و آرام کردن فضایی است که حواشی یک سریال ایجاد شده است.
رضا شکری ،تهیه‌کننده سریال «ساعت شنی» در این رابطه می‌گوید: «معمول این است که سریال تمام شود و سپس در آن از کارگردانی، بازیگری و... صحبت شود، در این جلسات بر روی محتوا کم‌تر متمرکز می‌شوند و یا خیلی کم به آن پرداخته‌می شود، اما چون در «ساعت شنی» به موضوع بکر و تازه‌ای پرداخته شده است و از آنجایی که نیاز بوده به این موضوع هم پرداخته بشود، لازم است که هر چند قسمت، یک‌سری کارشناس توضیحاتی در این رابطه بدهند تا اگر موضوع ثقیل به‌نظر می‌رسد، با توضیحات کارشناس آسان و ساده بشود.»
این تهیه‌کنننده که از بازخورد این سریال در نزد مردم بسیار راضی است معتقد است که برگزاری این جلسات حتی در بین قسمت‌های میانی باعث روشن شدن و درنتیجه جذب مخاطب می‌شود: «در این دو تحلیلی که یک‌بار با رئیس کمیسیون پزشکی مجلس شورای اسلامی و یک‌بار با رئیس سازمان بهزیستی برگزار شد و آنهاکار را تحلیل کردند،که آیا باید به این موضوعات در تلویزیون پرداخت و آیا رسانه ملی باید به ناهنجاری موجود در جامعه بپردازد یا نه؟ مشخص شد که پرداختن به این موضوعات از رسانه ملی ضرورت دارد و رسانه ملی باید به‌عنوان یک رسانه فراگیر به این موضوعات بپردازد.»
او به‌دلیل همین روشنگری،با برگزاری این جلسات موافق است و درباره منتقدان و نظرات آنان می‌گوید: «درباره هر اثری، هرکس نظر شخصی خودش را می‌گوید، اگر از یک سریال، منتقدی نظر خودش را چه مثبت و چه منفی بگوید، نظر او را به فال نیک می‌گیریم که سریال آنقدر جذابیت داشته و آنقدر دغدغه یک منتقد بوده که او بخواهد درباره آن صحبت کند.»
او در ادامه می‌گوید: «نسبت به موج وسیعی که درباره «ساعت شنی» به‌وجود آمد، طبیعی است که انتقادی هم وجود داشته باشد، امکان دارد بعضی از نقدها برای ما قابل استفاده باشد و باعث رشد کیفی در کارهای بعدی بشود.»
او درصد کمی از نقدها را مغرضانه می‌داند: «از لابه‌لای همین نقدهای مغرضانه هم می‌توان نکاتی پیدا کرد که بتواند به نفع ما باشد، به هر حال برای این منتقد معترض هم دیدن سریال دغدغه بوده و به آن فکر کرده و درنهایت نظر خودش را داده است.»او هم یکی از موافقان این برنامه هاست.
