نقد کتاب ما چگونه ما شدیم نوشته صادق زیبا کلام که به دلایل عقب‌ماندگی ایران پرداخته است محور مناظره بین استادان دانشگاهی بود که در حضور دانشجویان و علاقه‌مندان مباحث سیاسی برگزار شد.
در ابتدای میزگرد، سلیمی نمین ضعف اساسی نظام آموزشی کشور را نداشتن تمرین بحث‌های دو سویه به‌ویژه در دانشکده‌های علوم انسانی دانست وگفت به چالش‌گیری استادان، ضرورت مطالعه ایشان و تعمیق بحث‌ها را فراهم می‌آورد.
وی مهم‌ترین نقطه ضعف و انتقاد به کتاب ما چگونه ما شدیم را بی‌توجهی به نقش استعمارگران در عقب‌ماندگی ایران ذکر کرد و از زیباکلام پرسید آیا اعتقاد دارد که آنها در بدتر شدن وضعیت ایران نقش داشته‌اند یا خیر؟
پس از طرح سؤال سلیمی نمین، زیباکلام خلاصه‌ای از کتاب را برای آشنایی حاضران که هنوز آن را مطالعه نکرده‌اند مطرح کرد تا پیش زمینه‌ای برای طرح انتقادات استادان و دانشجویان و پاسخگویی به آن انتقادات شود.
زیباکلام گفت: در کتاب ما چگونه ما شدیم سعی کردم علت اصلی عقب‌ماندگی ایران را مشخص کنم و بگویم مشکل اصلی در کجا بوده است، منتها قبل از اینکه به نظرات خود بپردازم دیدگاه‌ها و نظرات رایج را بررسی کردم.
وی افزود: اینکه گفته می‌شود علت عقب‌ماندگی ایران وجود پادشاهان خائن، شخصیت‌های سیاسی وابسته یا استعمار بوده یا به گفته یکی از متهمین دوران مشروطه، حمله اعراب به ایران باعث عقب‌ماندگی شده است، از نظر من درست نیست. من معتقدم اسباب و علل عقب‌ماندگی ایران ربطی به استعمار، اعراب، شاهان قاجار یا رجال سرسپرده سیاسی ندارد.
2 پرسش اساسی
زیباکلام گفت که پس از چاپ این کتاب با 2 پرسش اساسی مواجه شدم؛ یکی اینکه چراکتاب به امام محمد غزالی تقدیم شده، با توجه به اینکه یک فصل از کتاب به خاموشی چراغ علم به عنوان یکی از علل عقب‌ماندگی ایران اختصاص یافته و غزالی نیز نقش زیادی در این خاموشی داشته است؟ و پرسش دوم که بنیادی‌تر بوده این است که آیا بهتر نیست به جای اینکه بگوییم ما چگونه ما شدیم، بنویسیم ما باید چگونه ما بشویم؟ که من در چاپ جدید به این2 پرسش پاسخ داده‌ام.
زیباکلام در ادامه، این پرسش را مطرح کرد که آیا ایران کشوری عقب‌مانده است یا نه؟ و بعد با صراحت پاسخ داد که بله ما کشوری عقب‌مانده هستیم و با وجود دسته‌گل‌هایی که برای خودمان می‌فرستیم کشوری در حال توسعه هم نیستیم بلکه عقب‌مانده‌ایم.این عضو هیات علمی دانشگاه سپس با اشاره به اینکه در دنیا رسم است جایزه‌های مختلفی برای کتاب‌ها در نظر گرفته می‌شود، گفت: اگر قرار بود جایزه‌ای برای نقد پیگیر و سماجت جدی برای ضدیت با این کتاب داده شود باید جایزه اول و دوم را به آقای سلیمی نمین و جایزه سوم و برتر را هم به ایشان می‌دادند.
سلیمی نمین در پاسخ به زیبا کلام به توضیح ابتدای جلسه اشاره کرد که هنوز دانشگاه‌های ما تمرین نقد و نقادی نکرده و استادان در برابر انتقاد دیگران تحمل خود را از دست می‌دهند و از زیباکلام خواست فقط راجع به کتاب سخن بگوید و به حاشیه نرود.
استعمار از عقب‌ماندگی استفاده کرد
سلیمی نمین آنگاه مهم‌ترین ایراد کتاب ما چگونه ما شدیم را بی‌توجهی به واقعیت دخالت‌های خارجی و استعمارگران در ایران عنوان کرد و از زیباکلام خواست صریحاً بگوید آیا استعمارگران در بدتر کردن وضعیت ایران دخالتی داشته‌اند یا نه؟
زیباکلام در پاسخ وی گفت: به نظر من قبل از پدیده استعمار، ما عقب‌مانده بوده‌ایم و نفس آمدن استعمارگران به ایران یکی از دلایل عقب‌افتادگی مان بوده است والا آنها نمی‌توانستند کشور ما را استثمار کنند.
وی افزود: سؤال من این است که چرا ما نرفتیم و کشورهای دیگر را مستعمره خود نکردیم؟ چرا مانند انگلستان در آن کشور، رهبرانشان را فاسد نکردیم، مذهب به‌وجود نیاوردیم و دین را از مذهب جدا نکردیم و...؟
نگاه علمی و منصفانه به تاریخ
سلیمی نمین در پاسخ به زیبا کلام بار دیگر سؤال خود را تکرار کرد و گفت که زیبا کلام حاضر نیست به پرسش او در مورد نقش استعمارگران در عقب‌ماندگی ایران پاسخ دهد. سلیمی نمین بازهم تکرار کرد: آیا شما معتقد هستید که استعمار وضعیت ما را بدتر کرد یانه؟
وی خطاب به زیبا کلام افزود: سخنان شما نگاهی را ترویج می‌کند که علمی و منصفانه نیست. درست است که باید مشکلات داخلی را دید اما مشکلاتی هم که خارجی‌ها درست کردند باید دیده شود. در این قسمت شفیعی‌فر، عضو هیات علمی ستاد دانشکده حقوق گفت: به نظر من کتاب،2فرضیه را پیگیری کرده است؛ یکی آنکه استعمار عامل عقب‌ماندگی ایران نیست و قبل از استعمار ما عقب مانده بوده‌ایم، فرضیه دوم این است که عامل داخلی شرایط اقلیمی و ساختمان‌های سیاسی، اجتماعی و خاموشی چراغ علم علت اصلی عقب‌افتادگی است. این 2فرضیه علت و معلولند، علت عقب‌ماندگی داخلی و استعمار معلول است.
دلایل کج فهمی از تاریخ
پس از وی، زیبا کلام در پاسخ سلیمی‌نمین گفت: علت پرهیز من از درگیر شدن با مسئله‌ای به نام استعمار این است که آن را یکی از دلایل کج فهمی‌ها از تاریخ یران می‌دانم و معتقدم استعمار مانند یک لحاف آمده و هم مشکلات درونی ما را زیر خود مدفون کرده است.
وی افزود: آقای شفیعی در مورد فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو گفت وقتی فتوا مطرح شد مردم گفتند بعد از این باید برویم دنبال ریشه که ناصرالدین‌شاه باشد. پرهیز من از به کار بردن موضوع استعمار دقیقا به خاطر همین خاطرات است، چون وقتی پای استعمار وسط می‌آید همه چیز از مسیر خود خارج می‌شود.
در حالی که بحث فتوای تحریم تنباکو در حالی که در تمام کتاب‌های تاریخی ما هست و تا مقطع دکترا هم آن را می‌خوانیم جور دیگری است. در بحث تحریم تنباکو بعضی‌ها می‌گویند فتوا مال میرزای شیرازی نبوده است، من به این موضوع کاری ندارم و می‌گویم مال ایشان است.
اما بعد از صدور فتوا، میرزا ملکم خان و سید‌جمال‌الدین اسدآبادی به نجف می‌روند و به میرزای شیرازی می‌گویند حال که با یک خط فتوا که الیوم مصرف توتون و تنباکو حکم محاربه با خدا را دارد، یک نیمه خط هم بنویس که الیوم دیگر به دولت ناصرالدین شاه مالیات ندهید. آنها حتی میرزا را از احتمال خونریزی بر سر این موضوع مطمئن می‌کنند که چنین اتفاقی نخواهد افتاد. اما میرزای شیرازی به آنها می‌گوید: این کار دخالت در کار حکومت است و شرعا جایز نیست و حرام است.
زیبا کلام گفت: اینکه چرا ما نتوانستیم تاریخ معاصر خود را بشناسیم، دقیقا برای همین مسائل بوده است. یا در مورد ملی شدن صنعت نفت تا بحث نفت می‌شود امپریالیسم آمریکا و انگلیس وسط می‌آیند که درست هم هست ولی در کودتای 28مرداد 32، نه آمریکا و نه انگلیس یک سرباز وارد ایران نکردند و پدران من و شما و نظامی‌ها کودتا کردند. در حالی که درست 14 ماه قبل از این کودتا، حادثه 30 تیر 1331 به وقوع پیوست و مردم بسیاری در حمایت از مصدق به خیابان‌ها ریختند.
140 سال که نگذشته بود 14ماه گذشته بود چرا این مردم در 28مرداد بیرون نیامدند در حالی که اگر چند درصد جمعیت 30تیر که شعار می‌دادند با خون خود نوشتیم، از جان خود گذشتیم یا مرگ یا مصدق،روز 28مرداد می‌آمدند کودتا موفق نمی‌شد در آن زمان ملت، علما و احزاب کجا بودند؟ اینها اسناد واقعیت تاریخی ماست، این اسناد نشان می‌دهد که آمریکایی‌ها چگونه کودتا کردند. آقای سلیمی نمین روی استعمار تکیه می‌کند برای اینکه سره از ناسره تشخیص داده نشود.
سلیمی نمین در ادامه این بحث باز اعلام کرد که زیبا کلام حاضر نیست به پرسش او صریحا پاسخ دهد که نقش استعمار در عقب‌ماندگی ایران چه بوده و آیا وضع ما را بدتر کرده‌اند یا نه؟
وی گفت: اینکه من روی استعمار تکیه می‌کنم برای پنهان کردن نقش عوامل داخلی در عقب‌ماندگی کشورنیست، اما یک محقق وظیفه دارد که هر 2 نقش را بررسی کند و بگوید سهم داخل این‌قدر و سهم خارج هم این‌قدر.
هیچ‌کس مقصر نیست
زیبا کلام در پاسخ سلیمی‌نمین گفت: موضوع بحث ما استعمار نیست که بگوییم نقش آنها چیست، نگاه کتاب مچ‌گیری هم نیست، بحث مقصر دانستن کسی هم نیست اتفاقا در پی ترویج فرهنگ ضد مقصریابی است. وی ادامه داد: در کشور ژاپن شخصی به نام میجی وجود داشت که او را معمار ژاپن جدید می‌دانند.
در مطالعه‌ای که از احوال او رسید، دیدم میجی تمام برنامه‌های میرزا تقی‌خان امیرکبیر را انجام داده است؛ مانند تشکیل نظام اداری جدید، صنعت، دانشگاه، مطبوعات، کاهش نفوذ اشراف، ارتش مدرن و.. در حالی که میرزاتقی‌خان 20یا30 سال قبل از میجی کار خودرا شروع کرد.
حال چه می‌شود که یک حرکت در یک کشور مولد و موتور پیشرفت می‌شود و در کشور دیگر نه؟! در مقاطعی ناصرالدین شاه نیز خیلی دلش می‌خواست کشور را آباد کند و وسایل ترقی را به ایران بیاورد. بعد مشروطه می‌شود بعد رضاشاه می‌آید و بعضی‌ها می‌گویند جدی جدی دارد آباد می‌کند. پسرش کارهایی می‌کند که به انقلاب منجر می‌شود.
ما زیاد سعی کردیم به سمت پیشرفت برویم ولی نشد. در تاریخ معاصر بعد از انقلاب هم یک روز سازندگی را مطرح کردند، بعد دیگران گفتند نه توسعه سیاسی وجامعه مدنی، بعد دیگران آمدند گفتند مملکت به عدالت اجتماعی نیاز دارد حالا عده‌ای ممکن است بیایند و بگویند به اخلاق و فرهنگ احتیاج داریم و... باید به دنبال این سؤال‌ها برویم که ما ظرف 200سال گذشته با اینکه برای پیشرفت دورخیز کردیم ولی همواره عقب رفته‌ایم.
سلیمی نمین در پاسخ به زیباکلام گفت که حرف‌های شما دیگر ربطی به کتاب ندارد و حاشیه‌پردازی است در حالی که باید در کتاب علت عقب ماندگی ریشه‌یابی عمیق می‌شد اما در مورد نقش استعمار مبهم است. منظورش از کلمه ما در نام کتاب کدام ماست: روستایی، بازاری،امیرکبیر و... چه کسی؟
تاریخ ما سرشار از مبارزه علیه عقب‌ماندگی است همه که خائن نبودند نقش مبارزین چه می‌شود؟ در کتاب خاطرات و تالمات دکتر مصدق، ایشان به صراحت می‌گوید که انگلیس چه بلاهایی بر سر ما آورد، لوله نفت را مخفیانه به عراق کشید و می‌گوید وقتی در فارس بوده است کنسولگری انگلیس پول می‌داد تا در فرهنگ ما انحراف ایجاد شود، بالاخره این سخنان مصدق که از نزدیک نقش استعمارگران را لمس کرده چه می‌شود؟
مناظره زیبا کلام و سلیمی به گونه‌ای ادامه یافت که بعضاً تکرار سخنان پیشین بود و در نهایت مناظره کنندگان به نتیجه واحدی نرسیدند و همچنان بر نظرخود اصرار داشتند. در پایان این جلسه، پرسش‌های کتبی و شفاهی حاضران مطرح شد.
