این وضعیت و شرایط جغرافیایی این کشور باعث شکل‌گیری بافت جمعیتی ویژه‌ای در آن شده است؛ گرچه حوادث و شرایط فعلی این کشور، این ویژگی را با خطراتی مواجه کرده است ازجمله ارقامی که نشان از مهاجرت داخلی حدود 6 میلیون نفر و آوارگی حدود 3میلیون نفر به‌خارج از کشور دارد.
اکثریت غالب ملت سوریه را مسلمانان تشکیل می‌دهند. آمار نشان می‌دهد که فقط اهل‌سنت بیش از 74درصد از شهروندان این کشور را در کنار اقلیت مسیحی و اقلیت بسیار اندک یهود که در دهه‌های اخیر در حال متلاشی شدن است، تشکیل می‌دهند.
در میان فرق اسلامی و در کنار اکثریت زیاد سنی‌ها، اقلیت‌های مسلمان دیگری هم در سوریه زندگی می‌کنند که بزرگ‌ترین آنها علوی‌ها (نصیریون)، موحدون (دروزی‌ها)، شیعیان جعفری و اسماعیلیان (آقاخانی‌ها) هستند که در مجموع حدود 16درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند و به‌شرح زیر تقسیم می‌شوند: علوی‌ها 11درصد، دروز 3درصد، شیعه یک درصد، اسماعیلی‌ها 5/ 0درصد و مابقی هم 5/ 0درصد.
در میان مجموعه‌های غیراسلامی غیرعربی نیز می‌توان کردها، ترکمن‌ها، شرکسی‌ها، چچنی‌ها و... را نام برد.البته می‌توان گفت مسلمانان اهل سنت اکثریت جمعیت در تمامی استان‌های سوریه، به‌جز استان سویدا در جنوبی‌ترین بخش این کشور را تشکیل می‌دهند. در این استان موحدین دروز اکثریت سکنه و مسیحیان و اهل‌سنت اقلیت‌ها را تشکیل می‌دهند و همچنین در استان لاذقیه و طرطوس در شمال‌غرب کشور، حدود 80 تا 90درصد ساکنان آن منطقه را علوی‌ها تشکیل می‌دهند. البته در زمان‌های گذشته، اهل‌سنت اکثریت جمعیت 4استان ساحلی لاذقیه، طرطوس، بانیاس و جبله را تشکیل می‌دادند اما سرعت رشد شهرها و افزایش کوچاندن از اطراف، به‌خصوص حاشیه علوی به‌داخل شهرها باعث کاهش اکثریت اهل سنت و افزایش تعداد علوی‌ها شد.از طرف دیگر آمارها نشان می‌دهد که در برابر مهاجرت از اطراف به شهرها که ظاهرا به مصلحت ثقل جمعیتی اهل‌سنت نبود، نسبت کم رشد جمعیت در میان علوی‌ها، دروز و مسیحیان و نیز افزایش مهاجرت نزد مسیحیان و دروز، از عوامل کمک‌کننده در استحکام و تحکیم وضعیت حفظ اکثریت اهل سنت بوده است. براساس آمار سال2004، مشخص شد که نسبت رشد جمعیتی در استان‌های سه‌گانه غیرسنی میان 1/7 تا 1/9، در مقابل نسبت بالای 3درصد در استان‌های دارای اکثریت اهل سنت مثل دیر الزور (در شرق)، ادلب (در شمال‌غربی) و درعا (در جنوب) بوده است.در مجموع، ثقل جمعیتی اهل‌سنت سوریه در شهرهای بزرگ این کشور ازجمله دمشق، حمص حلب، حماء، قامشلی، درعا، ادلب، حسکه، لاذقیه، طرطوس، رقه و قنیطره است.
به‌طور سنتی و تاریخی مسلمانان اهل سنت، در سوریه از جایگاه سیاسی و اقتصادی بالایی بهره‌مند بوده‌اند به‌خصوص اینکه دمشق و حلب از قدیمی‌ترین شهرهای دنیا محسوب می‌شده و قدیمی‌ترین بازارها را در خود داشته‌اند، ضمن اینکه این دو شهر در طول تاریخ، در مسیر کاروان‌های تجاری قرار داشته و نقش بزرگی در تحول و پیشرفت تجارت و صنعت و فن و هنر بازی کرده‌اند و در این مسیر حمص و حماء به‌عنوان 2 ایستگاه مهم و مرکز توزیع تولیدات کشاورزی نقش مهمی داشته‌اند و تمامی خانواده‌های زمین‌دار و اغلب اعیان و ثروتمندان در این شهرها و مناطق، تا جنگ دوم جهانی، از مسلمانان اهل سنت بوده‌اند. همچنین سنی‌های دمشقی دارای اراضی کشاورزی زیادی در منطقه جولان، اطراف حمص و حماه و حلب و منطقه ساحل بوده‌اند که البته حوادث اخیر سوریه مشکلات زیادی را برای آنان فراهم کرده و ترکیب جمعیتی را تغییر داده است.
از نظر نژادی، کردها، براساس منابع خودشان بزرگ‌ترین اقلیت نژادی مسلمانان در سوریه را تشکیل می‌دهند که حدود 10درصد جمعیت کشور بوده و اکثر آنها در استان حسکه در شمال‌شرق سوریه زندگی می‌کنند و شهر قامشلی در این استان بزرگ‌ترین شهر کردنشین در سوریه محسوب می‌شود.ترکمن‌ها اقلیت دیگری هستند که تاریخ استقرار آنها در سوریه به قرن 8میلادی برمی‌گردد و در شهرها و روستاهای مختلف توزیع شده‌اند.
چچن‌ها و شرکس‌ها که اصالتا قفقازی هستند در طول حکومت عثمانی‌ها در سوریه استقرار یافته و در استان قنیطره و برخی شهرهای بزرگ توزیع شده‌اند. مهم‌ترین مرکز استقرار آنها قنیطره بود که در سال 1863به‌عنوان یک شهر شرکسی ایجاد شد. این اقلیت شرکسی‌ها و شیشانی‌ها در جریان جنگ 1967با ویرانی قنیطره مجبور به مهاجرت از جولان شده و اغلب روستاهایشان از نقشه جغرافیایی حذف شد و آنها در حومه دمشق و دیگر شهرهای بزرگ ساکن شدند.
علوی‌ها
علوی‌ها یا نصیری‌ها بزرگ‌ترین طایفه غیرسنی در میان مسلمین سوریه هستند که بنابر آمار تعدادشان به 2میلیون و 600هزار تن می‌رسد. برخی از محققان، این طایفه را از نظر مذهبی جزئی از طایفه شیعی باطنی قلمداد می‌کنند اما با وجود باطنی بودن، این طایفه در اصل از حرکت اسماعیلی- بزرگ‌ترین حرکات باطنی- جدا نشده‌اند بلکه اصل آنها شیعه جعفری است و به محمد‌بن‌نصیر نمیری (از صوفیان مشهور) منتسب هستند.مراجع و منابع تاریخی به انتشار تشیع در اماکن متعددی از سوریه اشاره می‌کنند، به‌خصوص در شمال کشور که 2دولت حمدانی و مرداسیه به پایتختی حلب تشکیل شده که البته میان این دولت‌ها به‌خصوص مرداسی‌ها با موحدین دروز درگیری‌هایی وجود داشته است.مناطق مسکونی علوی‌ها از شمال لبنان تا ارتفاعات ساحل یا جبل علوی‌ها (جبل النصیریه) امتداد می‌یابد و از آنجا می گذرد تا به لوای اسکندرون در استان هتای ترکیه می‌رسد. به‌گونه‌ای که بزرگ‌ترین ثقل عربی را در منطقه تشکیل می‌دهد. در همین راستا امتدادی هم به منطقه کیلیکیای ترکیه پیدا می‌کند. علوی‌ها در غرب حومه حماه و نیز در مناطق متعددی در حمص و اطراف آن زندگی می‌کنند. همچنین 3روستای علوی در جنوب سوریه به‌نام‌های عورا و عین‌نیت در جولان و غجر در منطقه حوله وجود داشته است که اسرائیل 2 روستای عورا و عین نیت را منهدم کرده و روستای غجر همچنان باقی است که به‌دو نیمه سوری- لبنانی تقسیم شده است.علوی‌ها در اصل روستایی یا حاشیه‌نشین هستند، گرچه از نیمه‌دوم قرن 20شاهد استقرار نسبتا زیادی از آنان در شهرهای بزرگ به‌خصوص در شهرهای منطقه ساحلی یعنی لاذقیه، طرطوس، بانیاس و جبله هستیم. همچنین وجود علوی‌ها در شهرهای بزرگ به‌خصوص دمشق که مؤسسات دولتی در آن جمع شده‌اند و نیز حلب به‌عنوان پایتخت اقتصادی و همچنین حمص دیده می‌شود و به‌مرور زمان حواشی این شهرها به حاشیه‌های علوی‌نشین تبدیل شده‌اند همانند حی الورود(منطقه گل‌ها) در حاشیه مزه دمشق.درگیری‌های اخیر در مناطق مختلف سوریه باعث مهاجرت‌های وسیعی از علوی‌ها از اطراف دمشق به منطقه ساحلی در لاذقیه و طرطوس شده است.
شیعه جعفری
از نظر جغرافیایی شیعیان در نقاط مختلفی توزیع شده‌اند که مهم‌ترین آنها شهر دمشق است و خانواده‌های معروف شیعی مثل آل‌نظام، آل‌بیضون، آل‌مرتضی، آل‌نحاس و آل‌رومانی در مناطقی مثل حی‌الامین، حی زین‌العابدین، صالحیه و جوره و نیز در منطقه سیده‌زینب در حومه دمشق ساکن هستند. همچنین در شمال سوریه و در روستاهای فوعه، کفریا، زرزور (در استان ادلب) نبل و الزهرا در استان حلب و نیز به میزان محدودی در شهر حلب شیعیان زندگی می‌کنند.
در استان حمص نیز شیعیان بین 20تا 30روستا ساکن هستند که بزرگ‌ترین آنها حمیدیه، بویضه، ام‌العمد و دلبوز هستند. همچنین شاهد حضور شیعیان در مناطقی همچون حی‌البیاضه و حی‌العباسیه در شهر حمص هستیم. در استان حماء نیز 4روستای شیعه‌نشین وجود دارد و در استان دیرالزور هم تعداد محدودی از شیعیان در روستای حطله زندگی می‌کنند و در استان درعا (بصری‌الشام و شیخ مسکین و مزیریب و نوی و الملیحه) و شهر رقه و اطراف آن نیز شاهد حضور شیعیان است.
اسماعیلیه
طایفه اسماعیلیه دومین طایفه بزرگ شیعی بعد از شیعیان جعفری هستند. اسماعیلی‌ها یا 7 امامی‌ها از فرقه‌های باطنی محسوب می‌شوند که به تاویل و فلسفه استناد می‌کنند لذا یک فرقه شیعی امامی علوی فاطمی محسوب می‌شوند. اسماعیلی‌ها در حیات سیاسی اجتماعی فرهنگی در کشورهای مختلف اسلامی نقش بارزی داشته‌اند که مهم‌ترین آنها دولت فاطمی در مصر و دولت صلیحیه در یمن و دولت حسن صباح در فارس و دولت قرامطه در بحرین بوده‌اند.در سوریه، شهر سلمیه و اطراف آن مهم‌ترین مراکز حضور اسماعیلی‌هاست. بعد از آن هم منطقه مصیاف در غرب استان حماء است که حدود 50درصد جمعیت آن را اسماعیلیان تشکیل می‌دهند. البته استان حماء خود دارای اکثریت علوی است، گرچه برخی اسماعیلیان نیز در این شهر زندگی می‌کنند. حضور اسماعیلیان در گذشته گستره وسیع‌تری داشته و مناطقی در جولان و کوه‌های ساحل را هم در بر می‌گرفته است.
مسیحیان
از ابتدای ظهور مسیحیت، معتقدان به این دین در سوریه و بلاد شام زندگی می‌کرده‌اند. برخی منابع احتمال می‌دهند که در آغاز فتوحات اسلامی نسبت مسیحیان بیش از 78درصد جمعیت منطقه بوده است. برخی منابع هم فقط تعداد سریانی‌ها در آن زمان را حدود 4میلیون نفر تخمین می‌زنند، ضمن اینکه بسیاری از قبایل عرب در سوریه، قبل از اسلام به مسیحیت گرویده بودند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: غسان، کلب‌بن وبره وطیء. امروزه مسیحیان از لحاظ جمعیت دومین دین در سوریه محسوب می‌شوندکه براساس مذاهب خود به شرح زیر تقسیم شده‌اند: از نظر جغرافیایی مسیحیان در تمام نقاط سوریه دیده می‌شوند و تقریبا هیچ استانی خالی از وجود مسیحیان نیست البته تجمعات بزرگ آنها در شهرهای بزرگ مثل حلب، دمشق، حمص، لاذقیه و قامشلی، حسکه، طرابلس و اطراف این شهرهاست. ضمن اینکه یک تجمع بزرگ مسیحی در لوای اسکندرون و به‌ویژه در انطاکیه ترکیه دیده می‌شود.
در این شهرها نقاط مختلفی به‌عنوان محل سکونت مسیحیان شناخته می‌شود که به‌عنوان مثال در دمشق مناطقی مثل باب‌توما، باب‌شرقی، قصاع و نیز عباسیین و برزه و دمر و جرمانا و در حلب مناطق جمیلیه، عزیزیه، نیال، تلل، سلیمانیه و حمیدیه و در حمص مناطقی همچون بستان الدیوان، الحفر، دمینه شرقی و غربی را می‌توان نام برد.
مسیحیان در طول تاریخ سوریه دارای‌شأن و جایگاه سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی ویژه‌ای بوده‌اند و در نیمه قرن 20بیش از 75درصد از شرکت‌ها و نمایندگی‌های خارجی در اختیار مسیحیان بود و تا قبل از ملی شدن اراضی، زمین‌های وسیعی در اختیار د اشتند.
در شرایط فعلی، وضعیت سیاسی مسیحیان دچار تنگناهایی شده است. برخی شخصیت‌های بارز مسیحی مثل جورج صبرا و میشل کیلو و می‌سکاف در صف معارضه قرار گرفته‌اند و در مقابل برخی از رهبران دینی مسیحی در داخل سوریه و لبنان، نظام سوریه را تأیید کرده‌اند. اجبار به مهاجرت از شهرهای بزرگ و برخی حوادث مثل ربایش و قتل کشیشان مسیحی ازجمله مشکلات فعلی مسیحیان سوری است.
یهودیان
یهودیان نیز در طول زمان در سوریه زندگی می‌کرده‌اند؛گرچه امروزه یک اقلیت بسیار ناچیز و کوچکی به‌شمار می‌آیند. شهرهایی مثل حلب، قامشلی و دمشق از مراکز بزرگ یهودیان در سوریه بوده‌اند و کنیسه جوبر در منطقه جوبر دمشق، قدیمی‌ترین و زیباترین کنیسه در سوریه محسوب می‌شود. همچنین در منطقه دورا ابوس در حاشیه فرات در استان دیرالزور آثاری دیده می‌شود که گفته شده قدیمی‌ترین کنیسه در جهان بوده است. ضمنا براساس برخی تحقیقات تاریخی، یهودیان در لاذقیه، انطاکیه و رقه زندگی می‌کرده‌اند.
میرمسعود حسینیان؛ کارشناس ارشد حوزه خاورمیانه
