بر اساس آن خبر، هیأت دولت در جلسه ۱۷مهر، ضمن بررسی مهم‌ترین مسائل روز کشور ، ۱۹ تصمیم ویژه برای نجات دریاچه ارومیه اتخاذ کرد. در توضیح خبر آمده بود: «در ابتدای جلسه، گزارش کارگروه نجات دریاچه ارومیه و طرح‌های اولویت‌دار برای احیای آن مطرح شد و دولت ضمن موافقت با طرح‌های ارائه شده، وزیر نیرو را موظف به پیگیری این طرح‌ها و همچنین بررسی مشکلات آب مربوط به زاینده رود، کارون، گتوند و دریاچه هامون کرد». با وجود این هنوز اقدام کارسازی برای احیای دریاچه ارومیه صورت نگرفته است.
3ماه و یک روز پس از اعلام خبر تصویب 19 تصمیم ویژه برای نجات ارومیه در هیات دولت، وزیر نیرو در جمع نمایندگان مردم استان آذربایجان با اعلام اینکه نجات دریاچه ارومیه به۱۰ تا ۱۵ سال زمان نیاز دارد، گفت: از رئیس‌جمهور خواسته‌ام فرد مشخصی را به عنوان مدیر پیگیری احیای دریاچه ارومیه تعیین کند.
حمید چیت‌چیان در آن دیدار با بیان اینکه در مورد دریاچه ارومیه باید حقایق را به مردم بگوییم و توقع بی‌مورد ایجاد نکنیم، افزود: ما به 10تا 15سال زمان نیاز داریم تا بتوانیم دریاچه ارومیه را به وضع سابق برگردانیم و هرگونه شعار و وعده تبلیغاتی و سیاسی که به دور از حقیقت باشد، خیانت به دریاچه ارومیه و مردم است.
وزیر نیرو با تأکید براینکه تمام توان خود را برای نجات دریاچه به‌کار خواهد گرفت، تصریح کرد: اگر نتوانیم مدیریت مصرف را در آب کشاورزی اعمال کنیم، دریاچه ارومیه هرگز زنده نخواهد شد. وی مهم‌ترین علت خشک شدن دریاچه ارومیه را توسعه بی‌رویه زمین‌های زیرکشت در چند سال اخیر ذکر کرد و بیان داشت: در اطراف دریاچه ارومیه حدود 150هزار هکتار زمین زیرکشت وجود داشت که پس از مدتی این میزان به 480هزار هکتار رسید؛ یعنی در منطقه 330هزار هکتار افزایش زمین‌های زیرکشت را شاهد هستیم.
بخشی از مهم‌ترین گفته‌های این وزیر به نقش جهادکشاورزی در احیای دریاچه ارومیه اختصاص داشت. او گفت: جهادکشاورزی موظف است با آموزش کشاورزان و آگاه‌سازی آنان برای تغییر در الگوی کشت، ضمن بالا بردن بازده کشاورزی و کاهش مصرف آب در این بخش، مازاد آب باقیمانده را به دریاچه ارومیه هدایت کند اما اینکه وزارت نیرو و مدیریت ناکارآمد منابع آبی به‌ویژه سدسازی چه نقشی در بروز وضعیت اسفباردریاچه ارومیه و سایر تالاب‌ها و زیست‌بوم‌های آبی کشور داشته است البته در گفته‌های چیت‌چیان جایی نداشت. او همچنین به 19تصمیم ویژه‌ای که برای نجات دریاچه ارومیه به تصویب هیأت دولت رسیده اشاره‌ای نکرد درحالی‌که انتظار می‌رفت بنابر مسئولیتی که در ستاد اجرایی مدیریت دریاچه ارومیه برعهده وی گذاشته شده حداقل گزارشی از اقدامات اجرایی مرتبط با 19تصمیم ویژه ارائه کند.
آخرین وضعیت دریاچه
11روز پس از اظهارات وزیر نیرو، مسعود باقرزادهکریمی، معاون دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با همشهری، گزارشی از آخرین وضعیت دریاچه ارومیه ارائه کرد؛ گزارشی که نشان می‌داد زمانی برای فرصت سوزی وجود ندارد. باقرزادهکریمی در آن گزارش که روز 30دی‌ماه در همشهری منتشر شد، گفت: حجم آب دریاچه ارومیه به کمتراز 5میلیارد مترمکعب کاهش یافته که این رقم کمتر از یک ششم آبی است که در شرایط عادی در دریاچه ارومیه وجود دارد (حجم آب دریاچه در شرایط آبی 32میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود). مساحت دریاچه نیز از 550هزار هکتار به کمتر از 100هزار هکتار کاهش یافته و 450هزارهکتار از مساحت دریاچه تبدیل به شوره زار شده است. شوری آب هم از 185گرم در لیتر به 400گرم افزایش یافته و تراز سطح آب دریاچه از متوسط بلندمدت، 460سانتی‌متر پایین‌تر رفته است.
پیشینه خشک شدن دریاچه ارومیه
مهندس منصور قطبی‌سرابی، کارشناس پیشکسوت مهندسی آب در جهادکشاورزی با اشاره به وضعیت دریاچه ارومیه می‌گوید: با توجه به اعمال 5دهه مدیریت سنتی بر منابع آب حوضه دریاچه ارومیه ضروری است طرح‌های اجرایی مرتبط با تأمین حقابه زیست‌محیطی دریاچه ارومیه و اجرای برنامه جامع مدیریت حوضه آبریز این دریاچه مورد بررسی مجدد قرار گیرد، زیرا در طرح‌های مذکور به باز کردن دریچه سدها و جلوگیری از پیشروی آب‌های شور این دریاچه به طرف مخازن آب‌های زیرزمینی دشت‌های حاشیه آن اشاره نشده است. وی بااشاره به زمان 10الی 15سالهای که وزیر نیرو برای احیای دریاچه اعلام کرده است تصریح می‌کند: هرچند زمان اعلام شده برای احیای دریاچه ارومیه، به‌عنوان یک برنامه میان‌مدت و درازمدت مناسب به‌نظر می‌رسد اما از آنجا که در برنامه زمانبندی و طرح‌های تدوین شده برای نجات ارومیه، اعمال مدیریت یکپارچه منابع آب، طرح جامع آمایش سرزمین، الگوی کشت کشاورزی و قوانین توسعه کشاورزی مورد توجه قرار نگرفته است، این برنامه زمانبندی با شکست مواجه می‌شود.
قطبی‌سرابی براساس تحقیقاتی که درباره سوابق خشک شدن دریاچه ارومیه انجام داده است یادآور می‌شود: تا سال 1345میزان ورودی آب‌های سطحی به دریاچه ارومیه حدود 6میلیارد مترمکعب در سال و سطح تراز آب این دریاچه از سطح دریا 1275گزارش شده است اما از سال 1345تا 1388با ساخت سدها و توسعه ناپایدار کشاورزی، حقابه دریاچه ارومیه از 6میلیارد مترمکعب به 2میلیارد مترمکعب در سال کاهش یافت و در نتیجه سطح تراز آب دریاچه از سطح دریا از 1275به 1271/4رسید. وی به نکته درخور تاملی اشاره می‌کند: «در سمیناری که در سال 1370در اداره کل کشاورزی استان آذربایجان شرقی برگزار شد برای نخستین بار پیشروی آب‌های شور دریاچه ارومیه به طرف شمار معدودی از چاه‌های آب واقع در حاشیه شرقی این دریاچه گزارش شد و مورد مشاهده قرار گرفت اما اقدامی برای مقابله با آن صورت نگرفت و در نتیجه تعداد چاه‌های شور و متروکه حاشیه این دریاچه در سال 1388به 1002حلقه افزایش یافت. در حال حاضر، آب چاه‌های 7شهر واقع در حاشیه این دریاچه شور شده است.
وزارت نیرو پاسخ دهد
قطبی‌سرابی می‌گوید: آنچه مسلم است نه تغییر اقلیم، نه مدیریت مصرف آب کشاورزی، نه سدسازی، نه افزایش جمعیت و نه توسعه ناپایدار کشاورزی هیچ‌یک به تنهایی در خشک شدن دریاچه ارومیه مؤثر نبوده‌اند بلکه اعمال 5دهه مدیریت سنتی بر منابع آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه وضعیت اسفبار کنونی را سبب شده است؛ به‌عبارت دیگر عدم‌اعمال مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه این دریاچه و سایر حوضه‌های آبریز کشور، عامل اصلی خشک و نیمه‌خشک شدن دریاچه ارومیه و 40تالاب کشور است.
این کارشناس پیشکسوت مهندسی آب که بیش از 30سال در وزارت جهادکشاورزی خدمت کرده است، تأکید می‌کند: با توجه به اینکه وزیر نیرو، عامل خشک شدن دریاچه ارومیه را مدیریت نادرست مصرف آب کشاورزی اعلام و تأکید کرده احیای دریاچه به برنامه‌ای 10الی 15ساله نیاز دارد، به‌نظر می‌رسد پاسخگویی به پرسش‌های ذیل می‌تواند بسیاری از ابهامات موجود درخصوص احیای دریاچه ارومیه را برطرف کند. پرسش‌ها عبارت‌اند از:
1- آیا در برنامه زمانبندی وزیر محترم نیرو سابقه 22ساله پیشروی آب‌های شور دریاچه ارومیه به سمت چاه‌های حاشیه این دریاچه که در سال 1388منجر به شور و متروکه شدن 1002حلقه چاه و امروزه باعث شور شدن آب شرب 7شهر واقع در حاشیه این دریاچه شده، مورد توجه قرار گرفته است؟
2- آیا در برنامه زمانبندی وزیر محترم نیرو به خطرات ناشی از پیشروی 22ساله آب‌های شور دریاچه ارومیه به طرف مخازن آب‌های زیرزمینی 10دشت واقع در حاشیه این دریاچه توجه شده است؟
3- آیا در برنامه زمانبندی وزیر محترم نیرو به سابقه 47ساله (1345الی 1392) غصب حقابه آب‌های سطحی دریاچه ارومیه به میزان 3/1میلیارد مترمکعب در سال، توجه شده است؟
4- آیا در برنامه زمانبندی وزیر محترم نیرو به مؤثر بودن انتقال آب ارس به دریاچه مذکور به میزان 300میلیون مترمکعب در سال، در مقابل حقابه این دریاچه به میزان 3/1میلیارد مترمکعب در سال و به کسری ذخیره مخزن آن به میزان 21میلیارد مترمکعب توجه شده است؟
5- آیا احیای دریاچه ارومیه فقط و فقط در گرو اعمال مدیریت صحیح مصرف آب کشاورزی است؟
6- آیا هزاران جلد طرح جامع آب مبتنی بر اعمال مدیریت سنتی که بدون در نظر گرفتن طرح آمایش سرزمین و الگوی کشت کشاورزی طی سالهای گذشته و اخیر در وزارت نیرو تهیه شده، در خشک شدن دریاچه ارومیه مؤثر نبوده است؟
7- آیا در برنامه زمانبندی وزیر محترم نیرو به آلودگی آب شرب شهرها و روستاهای حاشیه دریاچه ارومیه از طریق پیشروی آب‌های شور دریاچه مذکور توجه شده است؟
8- آیا در برنامه زمانبندی وزیر محترم نیرو به پلمب 22هزار حلقه چاه غیرمجاز واقع در شعاع تأثیر دریاچه ارومیه توجه شده است؟
9- آیا در برنامه زمانبندی وزیر محترم نیرو به باز کردن دریچه سدهای ساخته شده (حداقل به‌مدت 5سال) توجه شده است؟
نجات دریاچه ارومیه از نگاه کارشناسان
طی سالهای اخیر بسیاری از کارشناسان و منتقدان راهکارهایی برای رفع معضل ارومیه ارائه کرده‌اند که برخی از آنها به قرار ذیل است:
1- با توجه به وضعیت بحرانی ارومیه، نخستین قدم باز کردن دریچه سدها به اندازه‌ای است که حداقل یک میلیارد مترمکعب آب وارد دریاچه ارومیه شود اما پیش از این، ضروری است تمام رودخانه‌های منتهی به ارومیه که طی همه این سال‌ها بدون هیچ مدیریتی رها شده‌اند، لایروبی شوند تا رسوبات مانع راهیابی آب به دریاچه نشوند. همزمان ضروری است با سازوکاری قوی، اجازه ندهند کسی در طول مسیر از آبی که به سمت دریاچه در حرکت است برداشت کند.
2- آنچه ارومیه را به وضعیت امروزی مبتلا کرده، سوء مدیریت منابع آب و خاک در منطقه است. از این رو ضروری است هریک از نهادهای ذی‌ربط به تعهدات خود در حوزه مدیریت آب و خاک عمل کند؛ ازجمله وزارت جهادکشاورزی با تغییر در شیوه‌های کشت و جایگزین کردن آبیاری نوین نسبت به افزایش بهره‌وری اقدام کند. در حال حاضر، راندمان آبیاری در کشور 30درصد است درحالی‌که با استفاده از تکنولوژی نوین می‌توان این راندمان را تا 60درصد افزایش داد.
3- وزارت نیرو علاوه بر بازکردن دریچه سدها، زمینه ورود حقابه3/1میلیارد مترمکعبی دریاچه ارومیه را فراهم سازد و اجازه دهد این حقابه وارد ارومیه شود.
4- انتقال آب از حوضه دیگر به دریاچه ارومیه با همه انتقاداتی که برآن وارد است می‌تواند به‌عنوان آخرین راهکار مورد توجه قراربگیرد. برای عملی شدن این راهکار باید با مصوبات قانونی، اعتبار لازم برای انتقال آب از حوضه‌های اطراف با کمترین خسارات زیست‌محیطی در دستور کار قرار بگیرد مشروط بر آنکه با عملی‌شدن این راهکار، تحت هیچ شرایطی کسی اجازه برداشت ازآب انتقالی را نداشته باشد به‌ویژه آن دسته از نمایندگان مجلس شورای اسلامی که حوزه انتخابی‌شان در محدوده مسیر انتقال آب قرار گرفته،کمبود آب روستاهای حوزه متبوعشان را بهانه برداشت آب نکنند.
5- با توجه به موقعیت ارومیه توسعه فعالیت‌های بازرگانی، خدماتی و صنعتی جایگزین فعالیت‌های کشاورزی شود.
