از نگاه کردن که خسته می‌شد، باقی مسیر را چرت می‌زد تا به سر کارش برسد. اما به قول راوی شازده کوچولو، آن روز با باقی روزها و آن ساعت با باقی ساعت‌های عمرش فرق داشت. وقتی روی صندلی اتوبوس نشست، محفظه کوچک فلزی را دید که کنار صندلی روی دیواره اتوبوس نصب شده و روی آن نوشته شده: سبد کتاب. شروع به خواندن کتاب که کرد، دیگر نتوانست زمینش بگذارد. وقتی قصه تمام شد، به مقصد رسیده بود. انگار که راه طولانی، در یک چشم به هم زدن تمام شده بود.
«امور کتاب و کتابخانه‌های سازمان فرهنگ و هنری شهرداری تهران» آبان 85، درست بعد از جشن کتاب سازمان فرهنگی هنری شهرداری، اجرای طرح کتاب اتوبوس را با همکاری شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه آغاز کرد. گفته می‌شود این طرح، یکی از بخش‌های اجرایی شده طرح «کتاب شهر» است که هدف آن استفاده از اوقاتی است که همه روزه در زندگی شهری بدون هیچ استفاده‌ای به هدر می‌رود.
«سیدامیرحسن دهقانی» مدیر امور کتاب و کتابخانه‌های سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران می‌گوید: «همان طور که اکثر کارشناسان و مسئولان فرهنگی اذعان دارند، وضع مطالعه در کشور ما چندان مناسب نیست. این مسئله علل و عوامل مختلفی دارد که نمی‌خواهم به آنها بپردازم ولی دو دلیل عمده کتاب نخواندن مردم به گرانی کتاب و کمبود وقت برمی‌گردد. مردم به علت مشکلاتی که در زندگی روزمره دارند، مطالعه را جزء اولویت‌های زندگی خود قرار نمی‌دهند. ما در سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران به عنوان یک نهاد صاحب وظیفه در حوزه شهری، به دنبال راه‌هایی هستیم که بتوانیم فرهنگ مطالعه را در کشور تقویت کنیم.»
به گفته دهقانی، امور کتاب و کتابخانه‌های سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران راه‌حل‌های مختلف گسترش کتابخوانی را مورد بررسی قرار داده و برای استفاده از زمان‌هایی که در زندگی روزمره مردم تلف می‌شود، راهکارهایی اندیشیده است. او می‌گوید: «ما به دنبال این بودیم که از این زمان‌ها استفاده کنیم و آن را با مطالعه پر کنیم. چنین اوقاتی در زندگی روزمره فراوان است؛ مثل زمان‌هایی که مردم در صف، آرایشگاه یا اتوبوس‌ها سپری می‌کنند. در شهر تهران هم که از این زمان‌ها زیاد است! بنابراین برای شروع، اتوبوس‌ها را به عنوان هدف انتخاب کردیم و طرح «کتاب اتوبوس» با هدف گسترش فرهنگ مطالعه با استفاده از زمان‌هایی که در اتوبوس‌ها هدر می‌رود، آغاز شد.»
طرح کتاب شهر
در طرح جامع کتاب شهر، به جز اتوبوس‌ها سایر اماکن عمومی نیز برای گسترش کتابخوانی در نظر گرفته شده است. دهقانی می‌گوید: «در فضاهای شهری زمان‌های زیادی به بطالت می‌گذرد. تجربه‌ای که در مطب‌های پزشکان درباره نشریات وجود داشت، این ایده را به ما داد که مردم در چنین مکان‌هایی از مواد خواندنی استقبال می‌کنند. در این طرح به عنوان مثال می‌توان باکس‌های کتاب را در اماکنی مانند سالن انتظار بیمارستان‌ها، آریشگاه‌ها و حتی نانوایی‌ها قرار داد تا مردم وقت خود را با خواندن کتاب پر کنند. بنابراین طرح کتاب شهر به یک معنا با اجرای طرح کتاب اتوبوس آغاز شده است اما کلیت آن هنوز به مرحله اجرا درنیامده است.»
در حال حاضر 1000 دستگاه از اتوبوس‌های شهر تهران مجهز به سبدهای طرح کتاب اتوبوس هستند. به گفته دهقانی در هر دستگاه اتوبوس 20 سبد تعبیه شده است که در هر هفته و طی 2 مرحله، نزدیک به 40 عنوان کتاب در آنها قرار داده می‌شود.
او درباره ویژگی‌های کتاب‌هایی که در این طرح در اختیار مسافران اتوبوس‌ها قرار داده می‌شود، می‌گوید: «ما از کتاب‌هایی استفاده می‌کنیم که چند ویژگی را داشته باشد. نخست اینکه به خاطر وقت کمی که مسافران در اختیار دارند، از کتاب‌های کم حجم استفاده می‌کنیم که قطع بیشتر آنها جیبی یا پالتویی است. دوم اینکه تلاش می‌کنیم محتوای کتاب‌ها خیلی عمیق نباشد چون به هر حال مخاطبان کتاب اتوبوس را عامه مردم تشکیل می‌دهند و فضای اتوبوس هم فضایی نیست که بشود مباحث پیچیده را در آن مطرح یا مطالعه کرد. و بالاخره ویژگی سوم کتاب‌های این طرح این است که به خاطر اینکه از عهده هزینه‌های اجرای طرح بربیاییم، بیشتر از کتاب‌های ارزان قیمت استفاده می‌کنیم.»
حوزه‌ها و شیوه‌های انتخاب کتاب اتوبوس
تاکنون در طرح کتاب اتوبوس نزدیک به 400 عنوان کتاب از ناشران مختلف انتخاب شده و در سبدهای کتاب اتوبوس‌ها قرار داده شده است. دهقانی می‌گوید: «این کتاب‌ها موضوعات و سرفصل‌های متنوعی را در بر می‌گیرد که موضوعات شهری، زندگی مفاخر دینی و ملی، مقاطع مختلف تاریخی کشور، بهداشت و سلامت فردی و اجتماعی و داستان‌های کوتاه از جمله آنهاست.»
او درباره شیوه‌های انتخاب این کتاب‌ها می‌گوید: «ما چند تیم کارشناسی داریم که کتاب‌هایی را که دارای ویژگی‌های مورد نظر طرح هستند، انتخاب می‌کنند. این تیم بر انتخاب و خرید کتاب‌ها – چه آنهایی که توسط ناشران ارسال می‌شود و چه آنهایی که توسط خودشان در بازار شناسایی می‌شود- نظارت کامل دارند.»
به گفته وی تاکنون اگر به طور متوسط هفته‌ای 12 میلیون تومان صرف اجرای این طرح شده باشد، ماهانه نزدیک به 50 میلیون تومان و ظرف ماه‌هایی که از آغاز این طرح می‌گذرد، نزدیک به 300 میلیون تومان برای این طرح هزینه شده است. او می‌گوید: «شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه بیشترین همکاری را در نصب تجهیزات و به موقع عوض کردن کتاب‌های داخل اتوبوس‌ها با ما داشته است. اما بسیاری از این کتاب‌ها توسط مسافران از اتوبوس خارج می‌شود. کتاب‌هایی که در اتوبوس گذاشته می‌شود، معمولاً ظرف سه یا چهار ساعت از اتوبوس‌ها برداشته می‌شود! اما توقع ما این است که این اتفاق نیفتد و کتاب‌ها بعد از مطالعه در اتوبوس باقی بماند تا هزینه‌های اجرای پروژه بیشتر نشود و کتاب‌ها حداقل یک هفته در اتوبوس بماند.»
وی در پاسخ به این سؤال که آیا در این باره که این کتاب‌ها مختص استفاده در اتوبوس است به مردم اطلاع‌رسانی شده است یا خیر؟ می‌گوید: «داخل این کتاب‌ها مهری زده شده که نشان می‌دهد برای استفاده در اتوبوس است. از طریق رسانه‌هایی مثل رادیو و تلویزیون و روزنامه‌ها در این باره اطلاع رسانی کرده‌ایم. اما این کار نیاز به یک برنامه‌ریزی فرهنگی دارد تا میزان برداشته شدن کتاب‌ها کاهش پیدا کند.»
وی درباره استقبال مردم از این طرح نیز می‌گوید: «استقبال عامه مردم و نخبگان از این طرح خوب بوده و خواستار ادامه آن شده‌اند. نگرانی برخی از آنها این است که این طرح هم مانند بسیاری از طرح‌های فرهنگی دیگر به دلیل کمبود بودجه ادامه پیدا نکند. اما در این مدت ما توانسته‌ایم طرح را ادامه بدهیم؛ مگر اینکه زمانی برسد که ادامه آن از توان ما خارج باشد.»
کتاب مترو
امور کتاب و کتابخانه‌های سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران که در حال حاضر 67 کتابخانه عمومی و 13 کتابخانه تخصصی در حوزه‌های فناوری اطلاعات و آی تی، هنر، تاریخ معاصر و حکمت و فلسفه را تحت پوشش خود دارد، تاکنون علاوه بر طرح کتاب اتوبوس، طرح کتاب مترو را نیز در ایستگاه‌های مترو پیاده سازی کرده است. دهقانی می‌گوید: «در طرح مترو هر هفته یک جلد کتاب تولید می‌کنیم که با قیمت‌های خیلی پایین در ایستگاه‌های مترو تهران به فروش می‌رسد. این کتاب‌ها هم مانند کتاب‌های طرح کتاب اتوبوس کم حجم هستند، سریع مطالعه می‌شوند و موضوع آنها پیرامون مشکلات زندگی روزمره است. اما در این کتاب‌ها تلاش شده است بیشتر از زبان طنز و تصویر استفاده شود. تاکنون 18 عنوان کتاب مترو در شمارگان 50000 نسخه منتشر شده که 10 شماره اول آن تمام شده است.» وی می‌افزاید: «در این طرح سالانه نزدیک به دو و نیم میلیون نسخه کتاب تولید می‌شود ولی هزینه‌های آن از طرح کتاب اتوبوس بسیار کمتر است و مشکلاتی را هم که در طرح کتاب اتوبوس با آن روبه‌رو هستیم ندارد.»
کتاب اتوبوس در مرحله تولید
دهقانی در آستانه تابستان 86 از برنامه جدید طرح کتاب اتوبوس خبر می‌دهد و می‌گوید: «ان‌شاءالله از ابتدای تابستان کتاب‌هایی را با عنوان «کتاب اتوبوس» منتشر می‌کنیم. قرار است از این سری کتاب‌ها هر هفته یک کتاب با شمارگان 40 هزار نسخه تولید شود که در آینده بخش عمده‌ای از کتاب‌هایی را که در اتوبوس‌ها قرار داده می‌شود را تشکیل خواهد داد.»
وی ادامه می‌دهد: «این سری کتاب‌ها کم حجم است، خط آنها ریز نیست، قطع آنها بسیار کوچک است و چون با تکنیک چاپ رولی منتشر می‌شوند، نسبت به دیگر کتاب‌ها ارزان‌تر است.»به گفته دهقانی حدود 6 عنوان از این کتاب‌ها مرحله تولید محتوا و صفحه‌بندی را پشت سرگذاشته‌اند و چاپ آنها در دست اقدام است.
