با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، مرور مصوبات و اقدامات دولت قبل، به‌خصوص شکل‌گیری سازمان فضایی ایران، در دستور کار قرار گرفت که این امر با تشکیل کمیته‌ای به منظور بررسی ماموریت‌های سازمان فضایی و تصمیم‌گیری در خصوص آینده آن در حال انجام است.
سازمان فضایی ایران در سال1389 و با مصوبه شورای‌عالی اداری، از انتزاع مجموعه‌هایی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت جهاد کشاورزی، ذیل نهاد ریاست‌جمهوری تشکیل شد که شامل یک پژوهشگاه فضایی نیز هست که ماموریت مدیریت امور تحقیقات و توسعه فناوری‌ها و توسعه سیستم‌های فضایی، با کمک سایر مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی و صنعتی کشور را برعهده دارد.
با توجه به ترکیب اعضای کمیته که از وزارتخانه‌های یادشده هستند و با مرور تجربیات کشورهای پیشرو در حوزه فضا، به‌خصوص ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق، می‌توان فهرستی از چالش‌های اصلی پیش روی هر نوع تصمیم‌گیری در ارتباط با آینده سازمان فضایی را شناسایی کرد و مورد بررسی قرار داد.
ایران نیز همانند کشورهای پیشرو در عرصه فضا، مبتنی بر دستاوردهای دفاعی و توانمندی نیروی انسانی و تکنولوژیک مرتبط که ماحصل 8سال دفاع‌مقدس بوده، موفق شده از طریق اجرای موفق پروژه‌های طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌های امید، رصد، نوید و کپسول زیستی حامل میمون پیشگام وارد عرصه فضایی شود لذا بخش عمدهای از زیرساخت‌های فضایی فعلی کشور در بخش دفاعی مستقر است. حال مسئله این است که در ادامه، برای تحقق اهداف قراردادن انسان در مدار زمین و ماهواره در مدار زمین مقاصد و اهداف مندرج در نقشه جامع علمی کشور و سند جامع توسعه هوافضای کشور، به‌عنوان دو سند بالادستی مصوب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی که لازم‌الاجراهستند، آیا زیرساخت‌های آتی مورد نیاز باید در بخش دفاعی توسعه یابد یا در بخش غیر دفاعی؟ نکته مهم این است که آنچه از زیرساخت‌ها و توانمندی‌ها در حال حاضر در بخش دفاعی وجود دارد، به‌رغم ارزش بالایی که دارند، خیلی کمتر از آن چیزی است که در افق1404 برای تحقق اهداف مندرج در نقشه جامع علمی کشور مورد نیاز است؛ بنابراین حجم گسترده‌ای از سرمایه‌گذاری‌های جدید باید صورت پذیرد.
محتوای ماموریت سازمان فضایی ایران
با توجه به آنکه فناوری‌های فضایی از استاندارد بالایی برخوردارند و از طرفی میزان تقاضا برای آنها بسیار اندک است، لذا به‌دلیل اقتصادی‌نبودن این فعالیت‌ها در کوتاه‌مدت، ورود شرکت‌ها و مراکز تحقیقاتی بخش خصوصی به آن، با چالش جدی همراه است، همچنین هزینه بالای ایجاد زیرساخت‌ها و حمایت‌های مالی برای رسیدن به سطح فناوری‌های فضایی را باید به آن اضافه کرد که مصداق بارز آن بودجه 20میلیارد دلاری آژانس فضایی آمریکا، ناساست که تقریبا 100درصد آن از سوی دولت آمریکا تامین می‌شود. حال با این تفاسیر میزان ورود سازمان فضایی ایران، از طریق پژوهشگاه فضایی مرتبطش به امور تحقیقاتی و عملیاتی تا چه میزان باشد تا دستیابی پایدار به فناوری‌های مورد نیاز تضمین شود؟
جایگاه سازمان فضایی در ساختار دولت
در ابتدای سال1378 و در دولت هشتم که نخستین‌بار به‌طور رسمی طرح ایجاد سازمان فضایی ایران مطرح شد، پیشنهاد ایجاد یک سازمان ذیل ریاست‌جمهوری با عنوان معاون ریاست‌جمهوری در امور فضایی ارائه شد که بعدها به‌دلیل طرح مسائل بودجه‌ای، تصمیم گرفتند تا سازمان ذیل وزارت ارتباطات شکل بگیرد که با مرور اساسنامه مصوب سازمان کاملا مشهود است محدوده فعالیت‌های فضایی تعریف شده در آن بسیار فراتر از گستره ICT است.
چالش‌ها و رویکردها
در خصوص نظامی یا غیرنظامی بودن برنامه‌های فضایی که به‌طور مستقیم بر جایگاه سازمانی این سازمان نیز اثر گذار است، مرور تجربیات دو کشور پیشرو در عرصه فضا می‌تواند بسیار آموزنده باشد.
زمانی که نخستین بار طرح ورود به عرصه فضا و رقابت فضایی بین دو ابرقدرت شرق و غرب آغاز شد، نخستین چالش جدی پیش‌روی آنها موضوع نظامی یا غیر نظامی‌بودن برنامه‌های فضایی بود. علت اصلی این مسئله همان چیزی بود که در بخش ابتدایی در تشریح چالش مربوطه بیان شد که با مرور جدول ذیل و بررسی رویکردهای اتخاذ شده توسط هر یک از آنها می‌توان به دیدگاه‌ها و نتایج حاصل از آن پی برد.
نکته حائز اهمیت آن است که چالش‌های مرتبط به یک رویکرد در واقع نقاط قوت رویکرد دیگر است. در خصوص چالش محتوای ماموریت سازمان فضایی و میزان ورود آن به امور تحقیقاتی و عملیاتی نیز مرور تجربیات سایر کشورها می‌تواند بسیار آموزنده باشد. برنامه‌های فضایی در کوتاه‌مدت قابلیت تبدیل به یک فعالیت اقتصادی را ندارند ولی از سرریز فناوری‌هایی که در بستر آنها توسعه می‌یابد تقریبا تمامی بخش‌های کشور بهره‌مند شده و در میان‌مدت و بلندمدت به‌طور غیرمستقیم تبدیل به یک فعالیت اقتصادی مطلوب می‌شوند.
سازمان فضایی آمریکا با توجه به دسترسی آسان به عرضه‌کنندگان فناوری‌های پیشرفته با کاربری فضایی، از مجموعه بودجه بیش از 20میلیارد دلاری خود در سال، 80درصد آن را صرف قراردادهای تامین کالا و خدمات از خارج سازمان و حتی خارج کشور می‌کند و تنها 20درصد بودجه، معادل 4میلیارد دلار آن در داخل سازمان هزینه می‌شود. مجموعه افرادی که در ارتباط با این بودجه فعالیت دارند بیش از 80هزار نفر هستند که 18هزار نفر آن نیروی سازمانی شاغل در ناسا و مابقی نیروهای پیمانکاری هستند. از مجموع بودجه برون‌سپاری شده سهم دانشگاه‌های آمریکا کمتر از 7درصد است و حدود 72درصد سهم شرکت‌های تجاری از قبیل لاکهید مارتین، بوئینگ، جاکوبس و... است.
موضوع مهم دیگر در خصوص محتوای ماموریت سازمان، ذات برنامه‌های فضایی است. چرخه عمر برنامه‌های فضایی از مراحلی تشکیل شده که طبق اسناد بالادستی و منطق مدیریت امور فضایی که در چندین دهه در کشورهای دیگر تجربه شده، متولیان آنها نیز تعریف شده است.
با لحاظ کردن سطح آمادگی مراکز تحقیقاتی کشور و لزوم سرمایه‌گذاری‌های سنگین، لازم است با شناسایی حوزه‌های تکنولوژیک فضایی مورد نیاز و بررسی سطح قابلیت‌های کشور، نسبت به تفکیک حوزه‌هایی که نیاز به شکل‌گیری و حمایت بالا در مراحل اولیه خود دارند از حوزه‌های بلوغ یافته اقدام شود و طبیعتا حوزه‌های نوپا تحت حمایت سازمان قرار گیرند که در این خصوص نیاز به بازنگری رابطه همکاری بین سازمان و دانشگاه‌ها نیز وجود دارد. به‌رغم تاکید بر پرهیز سازمان از تمامیت‌خواهی بی‌مورد، بر اجتناب از سامانه محور کردن دانشگاه‌ها (منظور از سامانه ماهواره، بلوک انتقال مداری، حامل، کپسول زیستی و...) نیز تاکید می‌شود؛ حقیقتی که مورد اذعان بسیاری از استادان دست‌اندرکار در این حوزه است زیرا با این رویکرد دانشگاه‌ها به‌جای تمرکز بر توسعه فناوری‌ها و تربیت نیروی انسانی متناسب با آن، وارد عرصه تامین قطعات از تامین‌کنندگان داخلی و خارجی شده و فرصت‌های رشد نیروی انسانی برای نسل‌های آتی برنامه‌های فضایی را از دست می‌دهند.
در خصوص جایگاه سازمان فضایی با استناد به آنچه از دو چالش اول یعنی غیرنظامی بودن برنامه‌های فضایی و ضرورت ورود سازمان به برخی از جنبه‌های تحقیقات و عملیاتی، به‌خصوص در بخش تدوین برنامه‌های فضایی و مدیریت سیستمی ماموریت‌های فضایی و همچنین با مرور طرح اولیه سازمان در سال1378، برآورد می‌شود این سازمان بنا به دلایل ذیل نمی‌تواند ذیل یک وزارتخانه خاص قرار گیرد:
- عدم ارتباط بخش عمدهای از زیرساخت‌های مورد نیاز جهت تحقق ماموریت‌های فضایی از قبیل پایگاه ملی پرتاب‌های فضایی، مرکز آموزش فضانورد، آزمایشگاه جامع فضایی، مراکز توسعه لباس و غذای فضانورد و... با ماموریت‌های ذاتی وزارتخانه‌ها.
- کاهش سطح و جایگاه تعاملات راهبردی سازمان فضایی در داخل (در ارتباط با سایر وزارتخانه‌ها به‌خصوص وزارت دفاع به جهت بهره‌مندی از توانمندی‌های آنها) و همچنین در خارج از کشور در جلب همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی.
- احتمال بروز اختلال در ماموریت‌های جاری وزارتخانه مورد نظر با توجه به حوادث و اتفاقاتی که در مسیر طراحی و ساخت و تست یا عملیات سامانه‌های فضایی می‌تواند رخ دهد از قبیل حادثه شاتل چلنجر و کلمبیا برای ناسا.
- لزوم هماهنگی بالای سازمان و ریاست سازمان با نهادهای امنیتی از قبیل شورای‌عالی امنیت ملی و وزارت امور خارجه به‌دلیل اثرات منطقه‌ای و بین‌المللی اقدامات فضایی و کاهش این هماهنگی‌ها درصورت قرارگیری سازمان ذیل یک وزارتخانه.
همچنین لازم است تا از ابعاد جهانی و منطقه‌ای نیز به بررسی رفتار سایر کشورها در خصوص جایگاه سازمان فضایی‌شان بپردازیم.اگرچه کشورهای منطقه ظرفیت نیروی انسانی نخبه کمتری نسبت به ایران دارند، ولی اقدامات جدی را در خصوص شکل‌گیری سازمان فضایی خود در دستور کار قرار داده‌اند که پس از دستیابی ایران به توانمندی فضایی این اقدامات به‌طور جدی‌تر دنبال می‌شود.
یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده جایگاه یک سازمان فضایی در ساختار دولت، نوع اولویت برنامه‌های فضایی آن کشور است. به‌طور معمول سه نوع اولویت برای برنامه‌های فضایی می‌توان تعریف کرد:
1 - اقتدار ملی، غرور ملی و امنیت ملی
2 - توسعه اقتصادی
3 - توسعه علم و فناوری
تقریبا تمامی کشورهایی که اولویت اولشان در دستیابی به فضا، غرور ملی و ارتقای سطح امنیت ملی است، سازمان فضایی خود را ذیل بالاترین مقام اجرایی کشورشان قرارداده‌اند که در این کشورها دستیابی به چرخه کامل توانمندی‌های فضایی شامل طراحی، ساخت، تجمیع، پرتاب و کنترل ماموریت سامانه‌های فضایی دنبال می‌شود ولی سایر کشورها بنا به اینکه اولویت‌شان توسعه اقتصادی است یا علمی، سازمان خود را ذیل وزارت اقتصاد، صنعت یا علوم و تحقیقات قرار داده‌اند که در این کشورها دستیابی به کل چرخه به‌دلیل امکان دسترسی به توان پرتابگرها در سایر کشورها، عضویت ذیل یک سازمان فضایی مرجع از قبیل سازمان فضایی اروپا یا حتی محدودیت‌های ناشی از جنگ جهانی دوم دنبال نمی‌شود.
| کشور | اولویت های فضایی | جایگاه در ساختار حکومت |
| ایالات متحده آمریکا | امنیت ملی و غرور ملی (حفظ جایگاه برتر ایالات متحده) | ذیل رئیس جمهور(به عنوان یکی از اعضای کابینه دولت و مشاور ارشد رئیس جمهور) |
| روسیه | امنیت و غرور ملی | ذیل نخست وزیر(به عنوان یکی از اعضای کابینه دولت) |
| چین | امنیت ملی | ذیل سازمان علم، فناوری و صنعت برای دفاع ملی(وابسته به وزارت صنعت و فناوری اطلاعات) |
| انگلیس | توسعه اقتصادی و تربیت نیروی انسانی کارآمد | ذیل وزارت کسب و کار، نوآوری و مهارت |
| آلمان | توسعه اقتصادی | ذیل وزارت اقتصاد و تکنولوژی |
| ایتالیا | توسعه علم و فناوری | ذیل وزارت آموزش، دانشگاه و تحقیقات |
| اوکراین | توسعه اقتصادی | ذیل نخست وزیر(به عنوان یکی از اعضای کابینه دولت) |
| برزیل | توسعه اقتصادی | ذیل وزارت علم و فناوری |
| هند | توسعه همه جانبه | ذیل نخست وزیر (به عنوان یکی از اعضای کابینه دولت) |
| ژاپن | توسعه همه جانبه | ذیل نظر نخست وزیر و وزرای کشور و ارتباطات و آموزش، فرهنگ، علم و فناوری |
