در این بین بیش از همه، کارشناسان و پژوهشگران برای تحقق این موضوع روزشماری کرده‌اند. از این‌رو، اظهارنظرهای این کارشناسان درباره نقشه‌راه توسعه شهر یا همان طرح تفصیلی، جالب توجه است. در این صفحه بخش کوچکی از این نظرات آمده است.
شفافیت برای برخی ناخوشایند است
پیروز حناچی؛ استاد معماری دانشگاه تهران
حدود چند دهه قبل شهرها براساس طرح جامع اداره می‌شدند. در سال47 نخستین طرح جامع تهران محدوده‌ای را برای شهر تعریف کرد. پس از آن جمعیت و وسعتی نیز برای شهر تعیین و کاربری‌هایی هم پیشنهاد شد. تفاوت این طرح جامع با طرح تفصیلی کنونی این بود که در آن زمان لکه‌هایی را روی شهر انتخاب می‌کردند بدون درنظر گرفتن اینکه زیر این لکه ساخت و سازهایی انجام شده یا خیر و سپس کاربری‌هایی را برای آن تعیین می‌کردند.
این کاربری‌ها براساس مطالعاتی بود که اگر شهر به افق طرح و جمعیت نهایی‌ای که پیش‌بینی شده بود می‌رسید به آن نیاز داشت، فارغ از اینکه این زمین‌ها برای کیست. به همین دلیل کاربری‌هایی که سودده و اقتصادی بودند معمولا در شهر تحقق پیدا می‌کردند و کاربری‌هایی که عمومی بودند و نیاز به هزینه و بار مالی در شهر داشتند، انجام نمی‌شدند.
در حقیقت رویکرد طرح جامع قبلی، نگاه در راستای تغییر جامع بود. یعنی نقطه‌ای را برای تغییر کاربری انتخاب می‌کردند و باید این تغییر اعمال می‌شد. در حال حاضر نیز اگر شهر تهران می‌خواهد وضعیت آینده‌اش از امروزش بهتر باشد، باید برنامه‌هایی از این دست داشته باشد وگرنه دچار روزمرگی می‌شود. درمجموع معتقدم که طرح تفصیلی جدید برخلاف طرح جامع اسبق که براساس ساده کردن صورت مسئله بود، معتقد است اگر کاربری برای زمینی تعیین می‌شود باید برای آن چارچوب درنظر گرفت تا طراحی و معماری خاص خود را داشته باشد. البته اینکه طرح تفصیلی جدید نقایصی داشته باشد اصلا دور از ذهن نیست اما باید به این نکته نیز توجه کرد که عده‌ای از شفافیت خوش‌شان نمی‌آید و بدون طرح بودن را به داشتن طرح دارای نقص ترجیح می‌دهند. به‌نظر من وجود طرحی که ایراد داشته باشد بهتر از آن است که اساسا طرحی وجود نداشته باشد.
معضلات تهران در نبود طرح
فرخ زنوزی؛ کارشناس و متخصص شهرسازی
تهران با همه بزرگی و پیچیدگی مسائل، همواره از کمبود طرح‌های توسعه شهری از طرح جامع گرفته تا طرح‌های تفصیلی رنج کشیده است. به این معنا که نخستین طرح جامع تهران در سال 1347 برای عبدالعزیز فرمانفرمائیان تهیه شد. پس از آن هم طرح‌های تفصیلی به شکل موضعی برای برخی از مناطق تهران در خود شهرداری تهران در حدود سال 1350 تهیه شد. تهران بزرگ هم تا سال 1358 فقط 12 منطقه داشت و در همان سال دارای 20 منطقه شد. 2منطقه 21 و 22 هم هنوز در محدوده نبودند که البته در اواسط دهه70 تبدیل به منطقه شهری شدند.
تا آن زمان طرح‌های تفصیلی کم و کاستی‌های زیادی داشتند و همه مناطق نیز طرح تفصیلی نداشتند و بسیاری از طرح‌های تفصیلی متکی به طرح‌های اجرایی اوایل دهه 50 بود. تا اینکه در سال 1365 به‌واسطه اینکه دوره اعتبار طرح جامع تهران، در دوره اول آن به اتمام رسیده بود، وزارت مسکن و شهرسازی به‌عنوان طرح ساماندهی تهران مطالعاتی انجام داد که عملا در سال 1371 با همین عنوان، اسم طرح جامع دوم تهران را به‌خودش گرفت.
طرح‌های شهری سند هدایت و کنترل شهر است و شهر هم خود محصول مجموعه مناسبات اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و رفتاری شهروندان همراه با اثرات اقتصاد ملی، برنامه‌ها و سیاست‌های حاکمیتی است. باید بر این نکته نیز تاکید کرد که از آغاز تهیه طرح تفصیلی در هماهنگی با طرح جامع تهران در زمان آقای قالیباف صورت گرفته است. ایشان از ابتدا گفتند به مجرد اینکه طرح تفصیلی مناطق به هر کیفیتی در شورای شهر و کمیسیون ماده 5 تصویب و ابلاغ شود، شهرداران مناطق در این مجموعه ملزم به رعایت آن هستند و رعایت نکردن این امر پیگرد قانونی خواهد داشت.
در تهیه طرح تفصیلی ما تجارب جهانی را در نظر گرفتیم و تجربیات داخلی را با بررسی انتقاداتی که از تجربه پیشین داشتیم مورد توجه قرار دادیم. آنچه را که به‌عنوان مدل تهران می‌توان نام گذاشت در حقیقت نتیجه همکاری یک گروه بزرگ از کارشناسان است که در 22 منطقه و به فرض هر منطقه 5 مهندس مشاور که از سال 82 تا 89 در جریان کار قرار داشته‌اند، یعنی حدود 84 ماه کار با نیروی عظیم کارشناسی در این طرح به کار گرفته شده است.
جلوگیری از ساخت‌و‌سازهای بی‌قواره
حسین باهر؛ اقتصاددان
طرح تفصیلی شهر تهران چند خاصیت مهم می‌تواند داشته باشد که جلوگیری از ساخت و سازهای بی‌رویه و بی‌قواره در شهر از مهم‌ترین آنهاست. به‌طور عمده به‌دلیل اینکه نیاز به مسکن بیش از پیش احساس می‌شود هر نوع مسکنی اعم از قانونی و غیرقانونی و افقی و عمودی ساخته می‌شود بنابراین اجرای طرح تفصیلی تا حدود زیادی می‌تواند از ساخت و سازهای غیرقانونی جلوگیری کند. علاوه بر این با توسعه ساخت و سازهای قانونی، اشتغال‌زایی نیز توسعه می‌یابد و چندصد شغل در بخش ساختمان ایجاد می‌شود. اجرای طرح تفصیلی علاوه بر توسعه اشتغال از منظر فرهنگی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چراکه شهر از تراکم انبوه در آمده و به توسعه ممدوح تبدیل می‌شود. همچنین اجرای طرح تفصیلی می‌تواند جلوی تولید و توسعه مفاسدی که به‌دلیل تراکم چه در جمعیت و چه در ترافیک ایجاد می‌شود را بگیرد. این بدان معناست که هرچه شهرهای اقماری و شهرک‌های کناری، به‌صورت افقی توسعه یابند، تراکم‌ها کمتر و به تبع آن مفاسد نیز کمتر می‌شود.
مطابق با شرایط و مقتضیات زمان
سپیده شفاهی؛ متخصص شهرسازی
تهران از سال 1347 غیر از طرح ساماندهی شهری که در سال 70 تهیه شد، تا به امروز فاقد سند توسعه بوده است. این سندی که در حال حاضر تحت عنوان طرح جامع و پیرو آن طرح تفصیلی جدید تهران مطرح می‌شود در واقع نسل سوم سندهای توسعه تهران است. هر کدام از این نسل‌ها سندها، محتویات و دیدگاه‌های دوره خود را دنبال می‌کردند. رمز موفقیت هرطرح این است که مطابق شرایط و مقتضیات زمان خود پیش برود و گرنه محکوم به شکست خواهد بود. طرح تفصیلی تهران از این منظر حائز اهمیت است که اولا نسل جدیدی از طرح‌های توسعه است و دیگر اینکه بعد از چند دهه تهران صاحب یک طرح و سند شده است چون نداشتن یک طرح به درستی یک معضل برای یک شهر چند‌میلیونی مثل تهران است. این طرح محرک خوبی بود که به‌طور چشمگیری اطلاعات پراکنده‌ای که در مورد شهر تهران وجود داشت ساماندهی شود. این پدیده حائز اهمیتی است که شما بتوانید اطلاعات مربوط به شهری مانند تهران را از طریق بازوهایی مانند 22 مشاور معین، جمع‌آوری و به یکسری اسناد پایه دسترسی پیدا کنید. نکته حائز اهمیت دیگر در روند تهیه طرح تفصیلی مستند‌سازی است. مستند‌سازی اطلاعات موجب شد بسیاری از زوایای پنهان شهر تهران که در اسناد هم وجود نداشت، هویدا شود. آنچه در طرح تفصیلی مهم است توجه به این نکته است که تمام مراحل طرح اعم از اجرا و حتی تجدیدنظر و پایش دارای دیدگاه مبتنی بر تفکر درست علمی و آگاهانه باشد. در زمینه ضمانت اجرایی طرح تفصیلی نیز باید گفت که چیزی اجرا خواهد شد و طرحی در شهر پس از اجرا تحول ایجاد خواهد کرد که بتواند به شهر و شهروندان کمک کند. رمز موفقیت طرح تفصیلی این است که شهرداری از امروز شروع و گام‌به‌گام مبانی لازم برای اجرای درست طرح تفصیلی را تدوین کند و نیازهایی که ممکن است اجرای این طرح را به چالش بکشاند رفع کند؛ البته به‌صورت مستمر و پیوسته.
ارزش‌آفرینی و توسعه پایدار
مجید رفیعیان؛ استاد دانشگاه علم و صنعت
انعطاف‌پذیری، توجه به زمینه‌های اجرایی، ارزش‌آفرینی و توسعه‌پایدار از ویژگی‌های طرح تفصیلی هستند. درحقیقت نمی‌توان با ساختارهای مدیریتی سنتی به اهداف بلندنظرانه در طرح‌های جامع برسیم بلکه باید نظام مدیریتی به‌تدریج آماده دگرگونی شود. در نگاهی به سابقه تهران می‌بینیم که با عبور از سال‌های جنگ و آغاز دوران سازندگی در دهه 70 شمسی یکسری رخداد‌های اساسی در مدیریت شهر تهران اتفاق افتاد.
تهران می‌خواست قیافه یک شهر جدید و مدرن را پیدا کند. برج‌سازی‌‌ها رونق پیدا کرد، خدمات جدید وارد شهر شد و بزرگراه‌ها ساخته شدند و تهران در مقطعی کاملا خودش را از دوره قبل متمایز و متفاوت کرد اما این در حالی بود که هنوز اسناد مشخصی برای یک برنامه‌ریزی مبتنی بر عقلانیت دوراندیشانه وجود نداشت و تلاش برای افزایش درآمدهای شهرداری نیز موجب شد که تهران به شهری نامتوازن تبدیل شود. در اواخر دهه 70 و اوایل دهه 80 با شکل‌گیری شوراهای اسلامی در تهران، انگیزه رفتن به سمت برنامه استراتژیک برای پایتخت قوت گرفت. یعنی سیستم مدیریت شهری به این نتیجه رسید که تهران احتیاج به سندی راهبردی‌ای دارد که واجد ارزش‌های جدید باشد، به واقعیت‌ها توجه کند و تغییر استراتژی‌های ملی را هم ببیند و به توسعه و درآمدهای پایدار در شهر و بحث کیفیت زندگی توجه داشته باشد. از ویژگی‌های طرح‌های ساختاری راهبردی، کلان بودن آنهاست و اساسا در آن به جزئیات و فعالیت‌های جزئی اشاره نمی‌شود. در حال حاضر نیز تدوین طرح ساختاری راهبردی و طرح تفصیلی تهران اتفاقی خوشایند برای نظام شهری کشور است.
یکپارچه‌سازی معماری پایتخت
مصطفی بهزادفر؛ استاد دانشگاه علم و صنعت
طرح تفصیلی یک طرح میانی بین طرح جامع شهری و پروژه‌های طراحی شهری است. 3 سطح از برنامه‌ریزی در شهر تهران پیش‌بینی می‌شود که این طرح سطح میانی محسوب می‌شود. اگر این طرح بتواند اطلاعات طرح جامع را پشتیبانی کند و در تهیه پروژه‌های طراحی شهری موضعی و موضوعی پررنگ عمل کند می‌تواند در ارتقای هویت معماری و شهرسازی تهران بسیار مؤثر باشد. اگر پروژه‌های موضعی و موضوعی که در طرح تفصیلی شهر تهران تعریف شده، اجرایی شده و کمیسیون‌های ویژه‌ای برای این پروژه‌ها ایجاد شود و در عین حال از راهنمایی‌های طراحی شهر در سه جنبه الگویی، توصیه‌ای و عملیاتی استفاده شود، طرح تفصیلی می‌تواند در یکپارچه‌سازی معماری شهر تهران نقشی کاربردی داشته باشد. همچنین در طرح تفصیلی الزام به تهیه و اجرای انواع پروژه‌های شهری قید شده است. درصورت عمل به این الزام‌هاست که یکپارچه‌سازی معماری و عدالت شهری امکان‌پذیر خواهد بود. در اصل طرح تفصیلی تهران سندی است که پایه تهیه سندهای دیگر به شمار می‌رود و اگر اسناد سطح پایین این طرح تهیه شوند، اهداف اصلی طرح تفصیلی نیز به وقوع خواهد پیوست. به‌طور کلی برای اجرایی کردن طرح تفصیلی، سازمان و نهادهای مختلف وابسته باید شهرداری تهران را یاری کنند.
طرحی انعطاف‌پذیر
گیتی اعتماد؛ استاد دانشگاه و متخصص شهرسازی
طرح تفصیلی که در سال 52 برای تهران تهیه شد با گسترش شهر تهران و افزایش یکباره جمعیت، کارایی خود را از دست داد و نتوانست انتظارات را برآورده سازد. البته نباید فراموش کرد که پایتخت بودن و جایگاه ویژه تهران از نظر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بحث مدیریت و برنامه‌ریزی این شهر را پیچیده‌تر می‌کند. ویژگی بارزی که طرح تفصیلی جدید بر پایه آن استوار شده است یکی این است که در شیوه سنتی تهیه طرح‌های مدیریت شهری، کاربری‌ها روی اراضی و املاک به‌صورت کاربری‌های غیرقابل انعطاف یا کاربری‌های ثابت ملاک عمل قرار می‌گرفت ولی در افق‌های طرح جامع جدید شهر تهران، تهیه طرح جامع و تفصیلی به‌صورت راهبردی - ساختاری یا انعطاف‌پذیر مد نظر قرار گرفته است. در اصل طرح تفصیلی جدید به‌گونه‌ای است که بتوان برای اراضی و املاک واقع در نقاط مختلف شهر، نیازهای منطبق با روز، زمان و مکان را درنظر گرفت و فرایند تصویب آن را طی کرد. با این شیوه، شهرسازی ما منطبق بر زمان، مکان و نیازهای روز شهر تهران پیشرفت می‌کند و در واقع این افق طرح جامع تهران است. با وجود این هنگامی که برای اداره یک شهر برنامه‌ریزی می‌شود این امر تنها یک بخش کار است درحالی‌که بخش بزرگ‌تر تعامل دستگاه‌های مسئول با یکدیگر است. برای همین است که لزوم وجود یک مدیریت یکپارچه، واحد و منسجم به‌شدت ضروری است.
