وابستگی اقتصاد ایران به نفت

1- نسبت درآمد نفت به بودجه عمومی: منظور درصدی از درآمدهای دولت در بودجه عمومی است که از محل نفت به‌دست می‌آید. این نسبت میزان وابستگی بودجه دولتی را به نفت نشان می‌دهد. از آنجایی که در سال‌های اخیر بخشی از درآمد صادراتی نفت ایران اختصاص به هزینه‌های شرکت نفت (14/5درصد) و بخشی دیگر نیز به صندوق توسعه ملی (20 درصد) واریز می‌شود، بنابراین مابقی درآمد نفتی که به خزانه واریز می‌شود (65/5 درصد) نمی‌تواند به‌روشنی میزان وابستگی به نفت را نشان دهد و لذا بایستی از شاخص‌های دیگر استفاده شود.

2- نسبت درآمد نفت به هزینه جاری دولت: منظور این است که چند درصد از هزینه‌های جاری دولت (پرداخت حقوق و سایر هزینه‌های غیرعمرانی) از محل درآمد نفت تامین مالی شده است. این نسبت نیز مشابه نسبت اول، بخشی از واقعیت وابستگی نفت را نشان می‌دهد زیرا درآمد نفت صرفاً برای پرداخت هزینه‌های جاری مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و کاربرد آن وسیع‌تر است. البته احکامی که در سیاست‌های کلی برنامه 5 ساله چهارم آمده بود، دولت را مکلف می‌نمود که تا برنامه 5 ساله ششم وابستگی بودجه جاری به نفت را به صفر برساند.

3- نسبت درآمد صادرات نفت به کل صادرات کشور: در این شاخص، نسبت ارزش صادرات نفت به کل صادرات کشور مورد سنجش قرار می‌گیرد. این نسبت میزان وابستگی صادرات کشور به نفت را نشان می‌دهد. به‌عبارت دیگر این شاخص بیانگر این واقعیت است که از مجموع درآمدهای ارزی کشور چند درصد آن از محل صادرات نفت به‌دست می‌آید.

4- نسبت درآمد صادرات نفت به تولید ناخالص داخلی: در این شاخص، کل درآمد نفتی کشور مورد بررسی قرار می‌گیرد و نه درآمد نفتی که مورد استفاده دولت قرار می‌گیرد و نسبت این درآمد به تولید ناخالص داخلی مورد محاسبه قرار می‌گیرد. این نسبت در مقایسه با 2 شاخص دیگر گویاتر است و بیانگر این است که از مجموعه فعالیت‌های اقتصادی کشور چند درصد آن وابسته به درآمد نفت است. در توضیح این نسبت باید گفت هر چه اقتصاد متنوع‌تر باشد و سهم فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی و خدماتی نسبت به بخش نفت بیشتر باشد، این نسبت کاهش می‌یابد.

برای سنجش میزان وابستگی اقتصاد کشور به نفت از 2 شاخص آخر یعنی نسبت درآمد صادرات نفت به تولید ناخالص داخلی و همچنین نسبت درآمد صادرات نفت به کل صادرات کشور استفاده می‌شود. همچنین برای به‌دست آوردن شناخت بهتر نسبت به موقعیت ایران در میان کشورهای اوپک از آمار این کشورها استفاده می‌شود.

کشورهای اوپک به‌طور متوسط 73/4درصد درآمد صادراتی خود را از محل نفت به‌دست می‌آورند که حاکی از وابستگی بالای درآمد ارزی این کشورها به صادرات نفت است. در این رابطه میزان وابستگی ایران 83/8 درصد است که در حدود نسبت عربستان است. بعضی از کشورها مثل اکوادور، قطر و امارات نسبت پایینی دارند.

در قطر بخش اصلی صادرات از محل گاز است و درآمد صادرات نفت خام، بخش کوچک‌تری از اقتصاد این کشور را تشکیل می‌دهد. امارات و اکوادور هر دو کشورهایی هستند که میزان واردات آنها بسیار بالاست. مجموع واردات امارات حدود 91 درصد مجموع صادرات این کشور اعم از نفت و غیرنفت است. به‌عبارت دیگر امارات کشوری است که با صادرات مجدد، محصول تولیدی سایر کشورها (و نه لزوماً تولید خودش) ارزش افزوده برای اقتصاد خود ایجاد کرده است. اکوادور در سال 2010 ارزش وارداتش حدود 15 درصد بیشتر از صادراتش بود. واردات بالا در این کشورها به‌صورت نسیه منجر به افزایش صادرات آنها گردیده و لذا نسبت صادرات نفتی به کل صادرات آنها را پایین آورده است.

وضعیت شاخص مربوط به نسبت صادرات نفت خام به تولید ناخالص داخلی در ستون‌های بعدی جدول آورده شده است. خوشبختانه در این شاخص، وضعیت ایران (متوسط 5ساله) در بین کشورهای اوپک بعد از اکوادور، بهترین وضعیت را نشان می‌دهد (6/22درصد). در این شاخص آنگولا بالاترین وابستگی به نفت را دارد (65/3درصد) و لیبی با نسبت (58درصد) بعد از آن قرار دارد و عربستان سومین کشور اوپک است که اقتصاد آن به نفت وابستگی دارد.

میزان وابستگی به نفت در کشورهای اوپک

شرح

کشور نسبت صادرات نفت خام به کل صادرات (درصد) نسبت صادرات نفت خام به تولید ناخالص داخلی (درصد) 

میزان وابستگی به نفت در کشورهای اوپک

مأخذ: آمارهای خام از بولتن آماری اوپک 2011-2010 است ولی محاسبات جزئی توسط نویسنده انجام گرفته است.