عید نوروز، تاسوعا و عاشورا، اربعین، تابستان، میلاد امام‌رضا(ع)، نیمه‌شعبان و... .تعطیلات رسمی و روزهای عید و عزا که فرا می‌رسند یعنی شهروندان مشهدی باید منتظر میهمانانی باشند که از زمین و هوا، با خودروی شخصی، اتوبوس، قطار و هواپیما از راه می‌رسند؛ میهمانانی که مقصد مشترک بیشترشان همان بخشی از شهر است که هرگز نمی‌خوابد؛ حرم امام‌رضا(ع).
بلوار امام‌رضا(ع)، اصلی‌ترین مسیر منتهی به حرم است؛ مسیری که سرتاسرش پر شده است از هتل‌های قد و نیم‌قد با تابلوهای رنگ به رنگی که گاهی پیش از گنبد طلایی حرم به چشم می‌آیند. بخش قابل توجهی از بیش از 100هتل ساخته شده مشهد، در خیابان‌های منتهی به حرم قرار دارد. وجود هتل‌های بسیار در شهر پرمسافرجای تعجب ندارد، اما مدتی است که برخی آمارها و اظهار نظرها از افزایش هتل‌ها و کاهش مسافران خبر می‌دهند. گویا در گیر و دار سهمیه‌بندی بنزین و قیمت‌های رو به رشد، مسافرت از نخستین گزینه‌هایی است که کنار گذاشته یا از سبد مخارج خانوار حذف می‌شود؛ با این حال بازار هتل‌سازی در مرکز استان خراسان رضوی هنوز داغ است و هتلداران قدیمی از خالی ماندن اتاق‌هایشان گله‌مند.
«اعطای مجوز و ساخت هتل‌های تازه از نظر اقتصادی اصلا قابل‌قبول نیست. اکنون در مشهد 120هتل فعال وجود دارد و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مجوز ساخت 200هتل دیگر را هم صادر کرده است. با این وضع تا یکی دو سال دیگر حداقل نیمی از هتلداران مشهد ورشکست می‌شوند.»
جعفر عطار، رئیس جامعه هتلداران ایران و مدیر یکی از هتل‌های مشهد معتقد است که شهرش دیگر مانند سابق هدف مسافران نیست اما کمتر کسی به این نکته توجه می‌کند؛ چه مسئولان میراث‌فرهنگی که مانند گذشته مجوزهای تازه برای ساخت و سازهای بیشتر صادر می‌کنند، چه سرمایه‌گذاران بخش خصوصی که از اوضاع و احوال کنونی اطلاع درستی ندارند و همچنان در پی درگیر‌کردن سرمایه‌شان برای ساخت هتل‌های تازه هستند. او اضافه می‌کند: «در نظر بگیرید که برای ساخت هر هتل به‌طور میانگین حدود 20 تا 30میلیارد تومان هزینه می‌شود، حالا وقتی این رقم در 200ضرب شود، می‌توان بهتر درک کرد که چه سرمایه عظیمی قرار است در این حوزه صرف شود.» به گفته این هتلدار مشهدی، بررسی آمار ورود مسافران و زائران به مشهد در 2سال گذشته نشان می‌دهد که در بخش هتلداری این کلانشهر ظرفیت چنین سرمایه‌گذاری وجود ندارد و ممکن است سرمایه‌گذاران بخش خصوصی که به این اطلاعات دسترسی یا توجه نداشتند، پس از بهره‌برداری از هتل‌های‌شان با مشکلات بزرگی روبه‌رو شوند.
خارج شدن از فهرست پرمسافرها
آمارهای معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نشان می‌دهد که استان خراسان‌رضوی به‌ویژه شهر مشهد سال‌های85و 87 در صدر مقاصد نوروزی ایرانیان بود، ولی در سال‌های86 و 88 به مقام چهارم تنزل یافت و طی 2سال گذشته، اصلا در فهرست استان‌های پرسفر کشور جایی نداشت. این در حالی است که استان‌هایی مانند فارس و اصفهان با تغییرات اندکی همچنان جای خود را در میان 4مقصد اصلی مسافران در سال‌های گذشته حفظ کرده‌اند.
به‌نظر می‌رسد دور بودن مشهد نسبت به بخش مرکزی کشور باعث شده است تا گردشگران مذهبی، قم را جایگزین مشهد کنند، به‌طوری که این شهر در نوروز 90 رتبه اول جذب گردشگر کشور را برای خود به ثبت رساند و در همین ایام هتلداران مشهد بی‌سابقه‌ترین دوران رکود کار خود را تجربه می‌کردند. محمد قانعی‌راد، رئیس جامعه هتلداران استان خراسان رضوی پس از به پایان رسیدن تعطیلات نوروز با اعلام کاهش چشمگیر مسافر درمقایسه با سال‌های قبل گفت: «براساس آمارهای ارائه شده از تاریخ 25 اسفند تا 12فروردین ماه، میانگین اشغال هتل‌ها 47درصد بود و حتی در لحظه تحویل سال که برای مسافران اهمیت زیادی دارد، ظرفیت اشغال هتل‌ها تکمیل نشد و در حد 80درصد باقی ماند.»
اجتناب 90درصد مسافران از اقامت در هتل
آمارها و گزارش‌ها براین نکته تأکید می‌کنند که از میان مسافران و زائرانی که به مشهد می‌آیند، فقط 10درصد هتل‌ها را به‌عنوان محل اسکان خود برمی‌گزینند. قرار گرفتن مشهد در شمال‌شرق کشور و لاجرم افزایش هزینه سوخت برای بسیاری از ساکنان گوشه و کنار کشور و بالا رفتن نرخ بلیت قطار و هواپیما از دلایلی است که رکود سال‌های اخیر سفر به مشهد را توضیح می‌دهد. با این حال جاذبه زیارت هشتمین امام همچون سدی در برابر موانع و هزینه‌ها عمل می‌کند و بسیاری را به سوی مشهد می‌کشاند اما مسافرانی که به این شهر می‌روند مشتریان بالقوه‌ای هستند که از دست هتلداران می‌روند و هر سال نیز بر میزان کسانی که ترجیح می‌دهند از دیگر مکان‌های اقامتی استفاده کنند، افزوده می‌شود.
بخشی از دلایل پایین آمدن تدریجی میانگین اشغال هتل‌ها را باید در نوع و کیفیت سفر به مشهد یافت. شهری که به‌عنوان پایتخت معنوی کشور شناخته می‌شود معمولا هدف سفر قشر متوسط و متوسط رو به پایین جامعه است و بخش قابل توجهی از این اشخاص از جمله کسانی هستند که تا سال‌های گذشته و تا پیش از ممنوعیت چادر زدن و اطراق در سطح خیابان‌ها، میدان‌ها و پارک‌های شهر، هزینه‌ای بابت اقامت پرداخت نمی‌کردند و اکنون هم ترجیح می‌دهند برای سفر چند روزه‌شان به سراغ اجاره اتاق‌ها و خانه‌های شخصی، کمپ‌های زائر، مدارس و مساجدی که از سوی مسئولان امر برای اقامت آنان در تعطیلات آماده می‌شوند، بروند؛ در این میان هتلداران می‌مانند و اتاق‌های خالی و قیمت‌های هدفمند شده گاز و برق.
میراث فرهنگی تشخیص می‌دهد
«نقش اصلی در ساخت و ساز هتل‌ها بر عهده ماست. ما باید براساس سند توسعه استان و نیاز مناطق مختلف تشخیص دهیم به چه میزان و به چه صورت برای ساخت وساز هتل‌ها مجوز بدهیم. تا‌کنون مجوز 260هتل تازه صادر شده و از این تعداد تا 5سال آینده 129هتل افتتاح خواهند شد.» معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی می‌گوید که درست است که در سال89 و نوروز 90 مشهد با کاهش چشمگیر مسافر روبه‌رو بوده است اما مثلا در سال87 به اوجی رسیده بود که در 10سال گذشته‌سابقه نداشت، بنابراین نمی‌توان براساس کاهش‌ها و رکودهای مقطعی دست از برنامه‌ریزی و ساخت‌وساز کشید به‌خصوص اینکه فقط با توجه به میزان مسافران نوروزی نمی‌توان قضاوت کرد، زیرا مسافران مشهد در طول سال تقسیم می‌شوند.
سید مسعود منتجبی تأکید می‌کند که باید دید چه عواملی باعث رکود مسافرت در سال‌های اخیر بوده است تا بتوان در رفع آنها تلاش کرد و مسافران را دوباره به مشهد بازگرداند. به عقیده او، مسافران چه از طبقه مرفه جامعه باشند، چه متوسط و چه کم‌درآمد همیشه می‌توانند محل اقامت مناسبی برای سفر چند روزه‌شان بیابند.»
معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی می‌افزاید:«ما از کمپ‌های 4هزار تومانی تا هتل‌های 5ستاره برای مسافران و زائران تدارک دیده‌ایم تا قدرت انتخاب داشته باشند و با هر بودجه‌ای بتوانند به این شهر بیایند.» با اینکه صنف هتلداران مشهد از وضع صدور مجوزهای تازه ناخشنود است، منتجبی می‌گوید: مجوزهای تازه برای گردشگری مشهد ضرورت دارند زیرا با شدت گرفتن بازسازی بافت فرسوده اطراف حرم قرار است تعداد زیادی از هتل‌های موجود به‌دلیل رعایت نکردن استانداردهای لازم از دور خارج شوند بنابراین اماکن اقامتی تازه‌ای باید ایجاد شوند؛ هتل‌هایی که درخور طرح‌های گردشگری این شهر باشند.
زورآزمایی نابرابر هتلداران و زوارکش‌ها
در این میان به‌نظر می‌رسد اگر روزی رونق گردشگری به مشهد بازگردد، باز هم هتلداران این شهر چندان حال و روز خوشی نداشته باشند زیرا نمی‌توانند با اجاره‌دهندگان منازل شخصی یا به قول مردم شهر «زوارکش‌ها» رقابت کنند. اکنون بخش قابل توجهی از مسافران نرسیده از گرد راه، جلب بازاریابی خانه‌های اجاره‌ای می‌شوند و به این ترتیب قسمتی از میهمانان بالقوه هتل‌ها چمدان‌هایشان را در جایی دیگر باز می‌کنند.
معاون گردشگری سازمان گردشگری خراسان رضوی دست‌کم درباره تأثیر منفی خانه‌های اجاره‌ای با هتلداران هم نظر است اما یادآور می‌شود که تقریبا 50 سال است که مشهد هم مانند شهرهای شمالی از جمله کانون‌های اصلی خانه‌های اجاره‌ای است.
منتجبی دراین‌باره می‌گوید: «در دهه60 و 70 آن‌قدر کمبود واحدهای اقامتی برای مسافران وجود داشت که مسئولان از طریق رادیو و تلویزیون از مردم شهر می‌خواستند که خانه‌های خود را در اختیار زائران قرار دهند. از دهه80 قرار شد بخشی از این منازل شناسایی و ساماندهی شوند تا به این ترتیب امنیت مسافران نیز تأمین شود. از سال 88 دیگر نیازی به‌وجود این اماکن نبود بنابراین به‌صورت بسیار محدود مجوز صادر کردیم و از سال گذشته هم تصویب شد که دیگر هیچ مجوزی به منازل شخصی اجاره‌ای داده نشود و از این پس اگر کسی در این زمینه فعالیت کند کارش بدون مجوز و غیرقانونی است.»
چشم‌انداز 42میلیونی
مسئولان گردشگری استان می‌گویند که انتظار دارند طبق سند توسعه، در سال1404 پذیرای 40میلیون گردشگر داخلی و 25/5 میلیون گردشگر خارجی در استان خراسان رضوی باشند اما تا پیش از آن موعد باید دید که آمار سفرها به مشهد باز هم سیر صعودی به‌خود می‌گیرد یا خیر.
تابستان امسال هم جزئی از فصل زواری برای مشهدی‌هاست، فصل مخصوص فرهنگی‌ها، دانشجویان، دانش‌آموزان و کسانی که تعطیلات تابستانه شامل حالشان می‌شود و بار سفر می‌بندند. هتلداران بار دیگر آماده می‌شوند تا مسافران این فصل از راه برسند تا ببینند این‌بار سهم‌شان چند اتاق خالی است و چقدر راه تا نزدیک شدن به چشم‌انداز 1404 باقی مانده است.
