از آنجا که صنعت کفش، از قدیمی‌ترین صنایع کشورمان است و بعد از صنایع غذایی، نساجی و دخانیات بیشترین سهم را در اشتغال دارد و دارای اهمیت ویژه‌ای است، مشکلات فراروی خوشه‌های صنعتی در کشور با نگاهی به خوشه‌های صنعتی کفش در دو استان آذربایجان شرقی و قم مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پورتر از صاحب‌نظران ایده خوشه صنعتی در جدید‌ترین تعریف خود خوشه را تمرکز جغرافیایی نهاد‌ها و شرکت‌های مرتبط با یکدیگر در یک حوزه خاص دانسته است. چنین تمرکزی باعث برخورداری از صرفه‌جویی‌های بیرونی می‌شود. وجود خوشه همچنین باعث جذب کارگزاران بازارهای دوردست شده و به ظهور خدمات تخصصی در زمینه‌های فنی، مالی و حسابداری کمک می‌کند.
اقتصاددانان عمدتا 4دلیل برای تجمیع مکانی و شکل‌گیری صرفه‌های اقتصادی ناشی از آن بیان کرده‌اند: 1 - وجود ذخیره‌ای از نیروی کار ماهر و متخصص 2 - حضور تولید‌کنندگان کالاهای واسطه‌ای 3 - تسهیل در گردش اطلاعات و سرریز تکنولوژی 4 - تسهیل در شکل‌گیری خدمات کسب و کاری مرتبط همچون خدمات اعتباری، بازاریابی، بیمه‌ای، حقوقی، آموزشی، مشاوره‌ای، توزیع و... . در کنار هم قرارگرفتن عوامل فوق منجر به کاهش هزینه‌های مختلف برای بنگاه‌های صنعتی و اقتصادی شده و علاوه برآن موجب بهبود تخصص‌گرایی در میان آنها می‌شود.در نهایت خوشه‌سازی بستری برای صعود و بالندگی شرکت‌ها، انباشت سرمایه و مهارت‌ها، کاهش ریسک و بسیج منابع مالی و انسانی را به همراه دارد. اما آنچه سبب می‌شود خوشه‌ها این چنین مورد توجه سیاستگذاران قرارگیرند، فرصت‌های مربوط به کارایی جمعی است که علاوه بر صرفه‌های اقتصادی بیرونی که اشاره شد از پایین بودن هزینه معاملاتی و اقدام جمعی سرچشمه می‌گیرد.
خوشه کفش تبریز
خوشه کفش تبریز با تعداد 1800واحد تولیدی و صنعتی و 500واحد خانگی از نظر تعداد، بزرگ‌ترین خوشه کفش در ایران است. این خوشه با تولید نزدیک به 30میلیون جفت کفش در سال، 17/5درصد از مصرف داخلی کفش کشور را تأمین می‌کند. تعداد 50واحد بزرگ تولیدی با سیستم تولید تزریق مستقیم، 40درصد از کل تولید را به‌عهده دارند. همچنین در این خوشه تعداد 160واحد کوچک، کفش تمام چرمی تولید می‌کنند. تولیدات این گروه کمتر از 2درصد میزان کل تولیدات خوشه را به‌خود اختصاص می‌دهد. 1600واحد کوچک و متوسط هم به تولید کفش بازیره پلیمری مشغولند که با تولید 18میلیون جفت در سال تقریبا 60درصد هزینه کلی تولیدات خوشه را به‌خود اختصاص داده‌اند. ارزش کل تولیدات خوشه به ارزش 8میلیون دلار در سال توسط 10واحد صادراتی به کشورهای خارجی ازجمله روسیه، اوکراین و گرجستان صادر می‌شود ومابقی محصولات به غیر از خود منطقه در سایر استان‌های کشور مخصوصا نواحی غرب مرکزی و شمالی کشور به فروش می‌رسد.
در حال حاضر 38هزار نفر در این خوشه مشغول به کارند که تعداد 4هزار نفر از آنها در واحدهای بزرگ با گنجایش بیش از 50نفر، تعداد 190هزار نفر در واحدهای کوچک و متوسط کمتر از 50 نفر و 2هزار نفر در واحدهای خانگی شاغل هستند که عمدتا به تولید رویه کفش مشغولند. مابقی افراد در واحدهای وابسته فعالیت دارند.
خوشه کفش و دمپایی استان قم
خوشه کفش و دمپایی استان قم بزرگ‌ترین خوشه کفش ماشینی ایران است که در سال‌های اخیر با تولید سالانه حدود 80میلیون جفت انواع کفش‌های ماشینی قطب این صنعت در کشور محسوب می‌شود. در دهه70 این خوشه بیش از 600 واحد تولیدی داشت که عمدتا به تولید دمپایی پلاستیکی اشتغال داشتند و در آن دوره صادرات شایان توجهی هم به کشورهای تازه استقلال‌یافته صورت می گرفت.
اکنون این خوشه 230واحد با اشتغال مستقیم 2500نفر دارد ولی با وجود افت تولید و صادرات در مقایسه با دهه70 همچنان کفش و دمپایی کالای اول صادراتی استان است و در سال گذشته 5/34میلیون دلار انواع پای‌پوش از گمرک استان صادر شده است که این میزان، جدا از صدور تولیدات خوشه از گمرکات سایر استان‌هاست. فعالیت تعداد زیادی از واحدهای تولید کفش با نیمی از ظرفیت ضرورت حمایت از این صنعت و توسعه آن با مدل توسعه خوشه‌ای را نشان می‌دهد. اکنون اکثر واحدها به‌دلیل مشکلات موجود با نیمی از ظرفیت خود تولید می‌کنند که این موضوع ضرورت حمایت از این صنعت و توسعه آن با مدل توسعه خوشه‌ای را نشان می‌دهد.
مشکلات خوشه‌های کفش
کیفیت پایین مواد اولیه و فقدان استاندارد‌های لازم تولید، ضعف در تهیه و تنوع مواد اولیه خارجی، ناکارآمدی نظام توزیع آن و نوسانات شدید قیمت به‌ویژه در یک سال اخیر این مشکل، برای مواد اولیه مانند:PVC و PU از مشکلات حاد خوشه‌های کفش است، در مورد منابع اولیه، به‌عنوان مثال، PVC در اسفند ماه سال 88 با 40درصد افزایش نسبت به فروردین 88 در بورس فروخته شد و به‌طور میانگین در این سال این ماده اولیه 25درصد گران‌تر از قیمت فوب خلیج‌فارس به فروش رفت، به این موضوع نوسانات بازار آزاد و دست داشتن دلالان را هم اضافه کنید.
علاوه بر افزایش قیمت محصول، کاهش توان رقابت با محصولات ارزان‌قیمت چینی در بازارهای صادراتی، حتی بازار داخلی را هم تحت‌الشعاع قرار داده تاجایی که امکان برنامه‌ریزی را از تولیدکننده گرفته است. کامل نبودن ماشین آلات تولید و پایین بودن ظرفیت‌های تولید از دیگر مشکلات موجود است. ضعف در بازاریابی و مدیریت بازار به‌دلیل سیستم سنتی بازاریابی و تبلیغات ضعیف از مشکلات دیگر در این زمینه است به‌طوری که شاهد محدودیت بازار فروش و ایجاد رقابت منفی بین واحدها در جهت کاهش قیمت در خوشه‌ها هستیم. طراحی ضعیف و تقلید از مدل‌های خارجی، نبود واحدهای تحقیق و توسعه و نداشتن برند شناخته شده، عدم‌وجود سیستم آموزش حین کار برای مدیران و کارکنان، وجود رقابت منفی ما بین واحدهای تولیدی در جهت کاهش قیمت و اتکای بیش از حد به بازارهای محلی و داخلی و عدم‌استفاده از سیستم نوین بازاریابی سبب شده که تولید‌کنندگان از رشد و توسعه معقولی برخوردارنباشند.
از سوی دیگر تشکل‌های قوی و پویا در خوشه‌ها شکل نگرفته و لازم است از طریق ایجاد همکاری‌های مشترک، آموزش و بازدیدهای لازم نسبت به ایجاد شناخت و انگیزه تشکل‌ها اقدام شود تا از طریق سندیکا، انجمن و اتحادیه قدرت چانه‌زنی با تأمین‌کنندگان و خریداران و همین‌طور ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی بالا رفته و منافع جمع تأمین شود. مطالعات شناختی نشان می‌دهد که خوشه کفش تبریز در بازار داخلی و خارجی با رقابت شدید مواجه است. مزیت رقابتی خوشه در تولید کفش‌هایی با کیفیت متوسط است ولی برای بالابردن حاشیه سود و رقابت با تولید‌کنندگان خارجی مانند ترکیه و ایتالیا و به‌خصوص چین، ارتقای کیفیت محصولات و بهبود طرح و مدل آنها ضروری است. همچنین تأمین مواد اولیه مرغوب ضروری است تا کالایی با ارزش افزوده بالا تولید شود. دولت نیز در برنامه‌های تدوین‌شده باید تسهیلات بهتری در اختیار خوشه‌ها قرار دهد به‌طوری که سهم خوشه‌ها از تسهیلات بانکی مشخص و جایگاه ویژه‌ای برای آن در نظر گرفته شود. در صورت رفع این مشکلات، خوشه کفش و دمپایی استان قم و خوشه کفش تبریز علاوه بر توان توسعه فعالیت‌ها در بازار داخلی، پتانسیل مطلوبی در افزایش صادرات و ورود به بازارهای جدید خواهند داشت.
