تجلی هنرهای ایرانی در چاپ قرآن‌های نفیس

با احمد مسجد جامعی عضو شورای شهر تهران که پیش از این رییس هیات امنای موزه ملی قرآن بود، درباره چاپ قرآن‌های نفیس، گفت و گویی در ظهر یکی از روزهای آبان ماه جاری در دفتر کار وی انجام داده‌ایم.

او می‌گوید: هنرهای قرآنی نظیر خوشنویسی، تذهیب و جلدسازی، ریشه ایرانی و شیعی دارند که ابتدا در کتابت قرآن‌های خطی به کار گرفته می‌شدند و با ظهور صنعت چاپ، در قرآن‌های چاپی تجلی پیدا کردند.

• پیشینه چاپ قرآن کریم در ایران، به چه زمانی برمی‌گردد؟

بهتر است پیش از پاسخ به این سوال بگویم که چاپ در شکل جدید خود ریشه غربی دارد و نخستین قرآن‌های چاپی جهان در حدود 500 سال پیش در ونیز ایتالیا چاپ شده‌اند. چاپ نخستین قرآن‌ها در غرب، گاهی با عکس‌العمل منفی بزرگان کلیسا روبرو می‌شد و برخی از این قرآن‌ها از بین رفت.

روسیه نخستین کشور اروپایی بود که شاهد چاپ قرآن زیر نظر یکی از مسلمانان بود؛ در همان سالی که قرآن در عثمانی هم به چاپ رسید. اما قدمت چاپ قرآن همتراز با قدمت صنعت چاپ است و هر یک از کشورهای اسلامی هم که از فناوری‌های چاپ استفاده کردند، اولین‌بار قرآن کریم را چاپ کردند.

بعدها در حوزه چاپ قرآن چهار کشور مصر، عثمانی، ایران و هندوستان فعالیت‌های زیادی داشتند و نخستین قرآن‌های چاپ سنگی ارزشمند را منتشر کردند.

با افزایش ظرفیت‌های چاپ، از هنرهای قدیمه هم برای چاپ قرآن‌های نفیس استفاده شد. مسلمانان از قدیم عادت داشتند قرآن را زیبا بنویسند و زیبا بخوانند. خوشنویسی قرآن کریم نیز ریشه ایرانی و شیعی دارد و خود امیرالمومنین علی (ع) اولین کسی بود که بعد از وفات پیامبر (ص) اقدام به جمع آوری قرآن کرد.

بعد از پایان دوره ائمه اطهار (ع)، خطوط جدیدی به جز خط کوفی به وجود آمد که نیانگذاران آن ایرانیان بودند. در کنار خوشنویسی، برای سرلوح‌ها، جزءها، حزب‌ها، سرسوره‌ها و نشان سجده‌های قرآن کریم، از تذهیب استفاده می‌شد که سابقه بعضی از این هنرها به پیش از اسلام باز می‌گردد.

ریشه خیلی از این هنرها ایرانی است. جلدسازی هم در طول تاریخ کتابت قرآن در ایران، تبدیل به هنری شد که جلدهای ساده چوبی و چرمی را به جلدهای نفیس سوخت، ترمه‌ای، روغنی لاکی و گل و مرغی تبدیل کرد و در واقع خود به یک گستره تمدنی تبدیل شد.

• به نظر شما نسخه‌های نفیس قرآنی چه کارکردی دارند؟

چاپ قرآن‌های نفیس در حال حاضر به یک هنر چاپی تبدیل شده و از جنبه زیبایی و ظرافت هنری قابل توجه است. به نوعی، ذوق و خلاقیت در هنر خوشنویسی و تذهیب، در چاپ تجلی پیدا می‌کند. از طرف دیگر چاپ قرآن‌های نفیس جنبه کالایی و تجاری پیدا کرده است. چون نسخه نسخه نوشتن و کتابت کردن، از اقتضای دنیای امروز به دور است.

• چاپ قرآن‌های نفیس در داخل کشور با چه مشکلاتی رو به رو است که هم قرآن از کشورهای دیگر وارد می‌شود و هم در آنجا چاپ می‌شود؟

صنعت چاپ ما ظرفیت خوبی برای چاپ آثار هنری دارد و گمان نمی‌کنم توان چاپ قرآن‌های نفیس را نداشته باشیم. ضمن اینکه معتقدم نباید در این زمینه ذوق هنری را محدود کرد، بلکه باید از ظرفیت همه کشورها مطابق ذوق خود در چاپ قرآن‌های نفیس استفاده کرد. باید این کتاب آسمانی به صورت‌های مختلف وجود داشته باشد که همه گروه‌های اجتماعی بتوانند از آن استفاده کنند.

• گفته می شود که ما از نظر تکنولوژیک، توان چاپ قرآن‌های نفیس را داریم اما این توان، به درستی به فعل نرسیده است. برای بالفعل شدن این توان بالقوه چه باید کرد؟

تکنولوژی چاپ در دسترس همه کشورهای جهان هست، اما بالفعل شدن این توان، به آموزش نیاز دارد. صنعت چاپ در ایران خیلی رشد کرده و کارهای ارزشمندی هم منتشر شده است.

در حال حاضر بهره گرفتن از ظرفیت‌های دانش جدید در ارائه کارهای نفیس قرآنی تاثیرگذار است و باید از آن به خوبی استفاده شود. اساتید ایرانی به لحاظ خوشنویسی در جهان اسلام در صدر هستند. مثلا تابلوهای قرآنی که با خط استاد احصایی چاپ شده است، در جهان بالاترین رکورد فروش را دارد.

نکته‌ای که بد نیست اینجا به آن اشاره کنم این است که با وجود بهره‌مندی از هنر استادان برجسته خوشنویس، قرآن‌هایی که به خط عثمان طه هستند، بیشترین حضور رسمی را در کشور ما دارند و حتی برخی از حافظان قرآن، با قرآن عثمان طه کار کرده‌اند؛ به نحوی که حتی شماره صفحه را هم به همراه تلاوت حفظ کرده‌اند.

با توجه به اینکه هنرهای قرآنی ریشه ایرانی دارد، بهره نبردن دستگاه‌های رسمی و دولتی از خط استادان ایرانی چندان جالب به نظر نمی‌رسد.

نباید جلوی ذوق‌ها و سلیقه‌های مختلف را گرفت. قرآن باید به همه خط‌ها و شکل‌ها چاپ شود. مثلا قرآن به خط نستعلیق استاد امیرخانی منتشر شد و خانم فریبا مقصودی هم نخستین زنی بود که در جهان اسلام تمام قرآن را به خط نستعلیق کتابت کرد.

من به طور کلی موافق به کار گرفتن تنها یک گونه خط و یک شیوه هنری در چاپ قرآن کریم نیستم. قرآن باید به همه خط‌ها و در همه طرح‌ها و سبک‌های هنری ارزشمند و اصیل وجود داشته باشد.

• جشنواره‌هایی نظیر مصحف شریف در رشد صنعت چاپ قرآن و خصوصا قرآن‌های نفیس چه کارکردی می‌توانند داشته باشند؟

برگزاری چنین جشنواره‌هایی خوب است، چون هر قدر که برگزاری جشنواره‌های هنری را افزایش دهیم، چهره‌های هنری و طرح‌های جدید آنها بیشتر شناخته می‌شود و رقابت بیشتری شکل می‌گیرد.

علاوه بر این به دلیل بین‌المللی بودن این نوع جشنواره‌ها، با ظرفیت‌های کشورهای دیگر هم در هنر چاپ و چاپ قرآن آشنا می‌شویم. اما برگزاری صرف جشنواره‌های هنری از این دست، نمی‌تواند زمینه صادرات قرآن‌های ایرانی و خصوصا قرآن‌های نفیس را به خارج از کشور فراهم کند.