اهمیت این بحث تاآنجاست که بررسی روابط میان کشورها بدون در نظر گرفتن مباحث اقتصادی و انرژی عملا امکان‌پذیر نیست. در این میان آنچه مهم‌تر است قدرت سیاست خارجی کشورها در یافتن راهی بهتر برای تأمین بیشتر منافع اقتصادی و سیاسی به‌صورت همزمان است. بررسی آنچه همسایگان ایران و کشورهای منطقه در این عرصه انجام می‌دهند، می‌تواند بیش از پیش به یافتن راهی درست‌تر در این عرصه کمک کند.
چندی پیش اخباری مبنی بر توقف سوآپ نفت ایران و قزاقستان منتشر شد. اگرچه مقامات کشورمان در توجیه این توقف از فقدان اقتصادی بودن آن سخن گفتند اما هر روز تحولات تازه‌ای در مناسبات انرژی این حوزه شکل می گیرد که نگرانی‌ها پیرامون جایگاه ایران در عرضه و انتقال انرژی در منطقه را افزایش می‌دهد.
ترکیه؛ رقیب تازه وارد
یکی از جدیدترین تحولاتی که به جایگاه ایران در تعاملات انرژی منطقه لطمه می‌زند، افزایش احتمال لغو قرارداد سوآپ گاز ایران و جمهوری آذربایجان است. قرارداد سوآپ (معاوضه) گاز بین ایران و جمهوری آذربایجان در سال 2004 به‌منظور رساندن گاز طبیعی از جمهوری آذربایجان به جمهوری نخجوان- که بخش خودمختار جمهوری آذربایجان بوده ولی با این کشور مرز مشترک ندارد، بسته شد. اینک پس از گذشت حدود 6 سال، قرارداد جدیدی بین شرکت نفت و گاز بوتاش ترکیه و شرکت نفت آذربایجان (سوکار) امضا شد که براساس آن از این پس گاز طبیعی جمهوری آذربایجان از مسیر ترکیه به جمهوری نخجوان ارسال خواهد شد. به این ترتیب احتمال لغو قرارداد میان ایران و جمهوری آذربایجان افزایش یافته است.
ترکیه بدون در اختیار داشتن منابع عظیم گاز روسیه و ایران با استفاده از جغرافیای خود و بهره‌گرفتن از همسایگی با روسیه و ایران، اقدام به دریافت گاز بیش از میزان مصرف داخلی خود کرده و مجددا آن را به اروپا صادر می‌کند. در اجرای این سیاست ترکیه تاکنون بیش از 3برابر مصرف داخلی خود با روسیه، ایران و آذربایجان قرارداد خرید گاز به امضا رسانده و با تمامی طرف‌های خریدار و فروشنده گاز یا سرمایه‌گذاران خطوط لوله گازی نیز از در مذاکره در آمده است و یکی از طرف‌های اصلی قرارداد خط لوله نابوکو است.
روسیه؛ تلاش برای یکه تازی در بازار انرژی
برای بررسی تلاش‌های روسیه در محدود کردن صادرات گاز ایران ملاحظه این خبر اهمیت زیادی دارد: اخیرا خط لوله انتقال گاز ایران به ترکیه در مرز بازرگان - دوغوبایزید بر اثر «انفجاری مهیب» قطع شده است. به‌دنبال این انفجار شرکت گازپروم روسیه اعلام کرد که به‌درخواست ترکیه صادرات گاز از طریق خط لوله جریان آبی را از 14 به 22 میلیون متر مکعب افزایش داده و ممکن است که این میزان به 32 میلیون متر مکعب برسد. افزایش صادرات گاز روسیه به ترکیه با هدف جبران کمبود گاز وارداتی از ایران که به خاطر انفجار خط لوله ایران- ترکیه قطع شده است خواهد بود. به این ترتیب لااقل در کوتاه مدت تمامی ظرفیت صادرات گاز ایران به ترکیه در اختیار روسیه قرار می‌گیرد.
در حال حاضر بزرگ‌ترین شرکت گازی جهان، گازپروم روسیه است که از طریق انحصار صادرات گاز به اروپا به عنوان یکی از اهرم‌های قدرت اقتصادی و نیز سیاسی روسیه عمل می‌کند. حفظ این انحصار هدف اساسی این شرکت و نیز دولت روسیه است زیرا از یک طرف گازپروم از این طریق قادر به کنترل قیمت‌های گاز و حفظ درآمدهای ناشی از آن برای دولت روسیه خواهد بود و از طرف دیگر دولت روسیه از این راه موقعیت خود را به عنوان شریک تجاری و اقتصادی اروپا تحکیم کرده و از مزایای اقتصادی و امنیتی آن برخوردار می‌شود.
برای این منظور به غیر از اقدامات روسیه برای ایجاد انحصار در خطوط انتقال گاز به اروپا، این کشور اقداماتی نیز برای کاهش ورود گاز کشورهای منطقه همچون جمهوری آذربایجان و ترکمنستان به ایران ترتیب داده است که موجب افزایش مصرف گاز تولیدی ایران در داخل و کاهش ظرفیت صادرات ایران به ترکیه و از آن طریق به اروپا می‌شود. برای مثال قیمت‌های پیشنهادی گازپروم برای خرید گاز ترکمنستان از حدود قیمت‌های گاز منطقه و قیمتی که ایران به آن کشور می‌پردازد، بیشتر است. همچنین روسیه با بازگذاشتن دست چین در منابع گاز ترکمنستان و سرازیرکردن بخشی از این منابع گازی به شرق آسیا به جای ارسال آن به اروپا، هدف کاهش صادرات گاز ترکمنستان به ایران را دنبال می‌کند. گازپروم همچنین ضمن تشویق طرح «خط لوله صلح» پیشنهاد داده است که در راه کشیدن این لوله سرمایه‌گذاری کند. به این ترتیب بخشی از گاز صادراتی ایران به جای اروپا راهی پاکستان می شود.
در عین حال ایران در حال کشیدن خط لوله تازه‌ای از عسلویه به مرز ترکیه است که با هزینه تقریبی 5/1میلیارد دلار می‌تواند تا سال۲۰۱۳ آماده بهره‌برداری شود. اتصال این خط لوله به خط لوله نابوکو در ترکیه گامی بزرگ در جهت شکستن انحصار بازار صادرات گاز روسیه در اروپا خواهد بود. با توجه به فراهم بودن زمینه اجرای طرح‌های توسعه منابع گاز در منطقه پارس‌جنوبی، درصورت از میان رفتن موانع سیاسی موجود و تأمین مالی طرح های توسعه، ظرفیت تولید گاز ایران به میزان ۲۵۰میلیون متر مکعب در روز، در فاصله 4 تا 5سال افزایش می‌یابد که این ظرفیت بالقوه از دوبرابر مجموع صادرات کنونی گاز روسیه به اروپا بیشتر است و شاید به همین دلیل روسیه مانع تغییر وضعیت سیاسی موجود در جهان به نفع ایران می‌شود.
نابوکو ؛ رقابت آشکار روسیه و ایران
پروژه نابوکو از ایده امنیت اقتصادی اروپا بر مبنای امنیت انرژی سرچشمه گرفت. روسیه هم‌اکنون 25 درصد گاز مورد نیاز اروپا را تأمین می‌کند، در حالی که تکیه انحصاری بر منابع گاز و نفت روسیه امنیت انرژی اروپا را شکننده می‌کند. کمبود گاز و افزایش قیمت گاز مصرفی در اروپا در سال‌های قبل ثابت کرد که نگرانی اروپا در این رابطه واقعی است. برای رفع این مشکل، اروپا درصدد متنوع ساختن منابع تأمین گاز و شکستن انحصار روسیه برآمد و احداث خط لوله نابوکو را درپیش گرفت. این پروژه 9/7میلیارد دلاری، ارسال گاز از حاشیه دریای خزر و خاورمیانه را به کشورهای اتحادیه اروپا ممکن می‌کند.
قرار است گاز کشورهای این حوزه از طریق ترکیه، رومانی، بلغارستان و مجارستان به اتریش و سپس به سایر کشورهای اروپایی منتقل شود. آذربایجان، ترکمنستان، ایران و حتی عراق از جمله کشورهایی هستند که ظرفیت مشارکت در این پروژه را دارند. ایران ۱۶درصد گاز جهان را در اختیار دارد و به لحاظ میزان ذخایر گازی با بیش از ۲۸تریلیون متر مکعب بعد از روسیه در ردیف دوم جهان قرار دارد. اما متأسفانه به دلایل سیاسی تاکنون ایران از این پروژه دور مانده است.
اما جمهوری آذربایجان بخش مهمی از گاز اروپا را از طریق منابع گاز خزر تأمین خواهد کرد. آنکارا و باکو 17خرداد سال‌جاری یک قرارداد گازی امضا کردند که براساس آن آنکارا سالی 6میلیارد مترمکعب گاز از باکو خواهد خرید و زمینه ترانزیت گاز طبیعی خزر را به اروپا فراهم خواهد کرد؛ این قراردادها به نوعی آغاز اجرای طرح نابوکو است.
نتیجه
در حالی که بسیاری از کشورهای منطقه نظیر روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان در حال بازی با کارت انرژی و به‌ویژه گاز برای کسب منافع ملی هستند، به‌دلیل برخی مشکلات سیاسی، ایران نتوانسته در این فرایند مشارکت داشته باشد. در این میان درک رفتار برخی کشورها آسان‌تر شده و احتمالا مقامات کشورمان را بیش از پیش متوجه این واقعیت می‌کند که نباید به هیچ کشوری اعم از روسیه، چین، هند، ترکیه، ونزوئلا، برزیل و غیره به صرف اینکه مخالف نظام تک قطبی یا سلطه آمریکا هستند، اعتماد کرد.
شاید بتوان یکی از دلایل رفتارهای اخیر روسیه در موافقت با تحریم ایران را رقابت بر سر منابع انرژی و انتقال آن در منطقه دانست زیرا انزوا و دور شدن ایران از این عرصه یکی از رقبای روسیه را کم می‌کند. به این ترتیب خوشبینی بیش از حد در ارائه برخی طرح‌های غیرعملی و برخی مشکلات سیاسی موجب شده که کشورهای منطقه بدون وجود رقیبی جدی به نام ایران، در عرصه انرژی یکه‌تاز باشند.
